Έναν νέο χώρο μνήμης πρόκειται να αποκτήσει η Θεσσαλονίκη μετά την ολοκλήρωση της δημιουργικής αξιοποίησης των υπόγειων καταφύγιων που βρίσκονται εντός του Κολλεγίου Ανατόλια.
Η απάντηση στο γιατί να υπάρχει ένα υπόγειο καταφύγιο σε έναν μοντέρνο εκπαιδευτικό χώρο βρίσκεται στην ιστορία του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Μετά την εισβολή των γερμανικών στρατευμάτων στη Θεσσαλονίκη τον Απρίλιο του 1941, οι αρχές της κατοχής αποφάσισαν να επιτάξουν το κτήριο και να το μετατρέψουν σε Γενικό Επιτέλειο για τα Βαλκάνια. Το Κολλέγιο είχε σταματήσει πολύ νωρίτερα να λειτουργεί ως σχολείο καθώς μετά την έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου, οι εγκαταστάσεις είχαν χρησιμοποιηθεί για τη στέγαση στρατιωτικού νοσοκομείου όπου περιθάλπτονταν οι στρατιώτες που ερχόντουσαν τραυματισμένοι από τα Βαλκανικό Μέτωπο.
Στις 11 Απριλίου φτάνει η επίσημη διαταγή από τις γερμανικές αρχές για την εκκένωση του σχολείου. Εντός του κτηρίου έπρεπε να μείνουν μόνο τα έπιπλα και ο εξοπλισμός. Λίγες ημέρες μετά από το ίδιο κτήριο θα περνούσε ο στρατηγός Γεώργιος Τσολάκογλου ώστε να μεταβεί στο διπλανό οικόπεδο για να υπογράψει τη συμφωνία συνθηκολόγησης και παράδοσης του ελληνικού στρατού.
Το σχολείο ανοίγει ξανά τις πόρτες του στη μαθητική κοινότητα τον Σεπτέμβριο του 1945. Ο χώρος όμως δεν είναι πια ο ίδιος. Οι Γερμανοί είχαν διανοίξει σήραγγα στον λόφο και είχαν κατασκευάσει δύο καταφύγια, ένα εκ των οποίων σε βάθος περίπου 20 μέτρων από τη γη, τα οποία μάλιστα ενώνονται μεταξύ τους και συμπίπτουν στο Macedonia Hall.
«Η κατασκευή τους είναι πολύ καλή», παρατηρεί ο Γιάννης Κονιόρδος, πολιτικός μηχανικός και συντονιστής του προγράμματος ανάδειξης των καταφυγίων.
Οι Γερμανοί μηχανικοί είχαν επιστρατεύσει τη μεθοδικότητά τους για να κατασκευάσουν τις στοές στο σύντομο διάστημα που ήταν στην Ελλάδα. Πρώτα είχαν κατασκευάσει τις τσιμεντένιες αψίδες και έπειτα τις αρίθμησαν ώστε οι στρατιώτες να τις τοποθετήσουν με τη σειρά χωρίς να γίνει κάποιο λάθος. Οι αριθμοί είναι εμφανείς μέχρι και σήμερα σε αρκετά τσιμεντένια μπλοκ.
Στη στοά, σχήματος Π, υπάρχουν τρία ανοιχτά δωμάτια. Από αυτά μόνο το ένα είναι προσβάσιμο καθώς τα άλλα δύο έχουν ακόμα χώμα και πέτρες. Όπως εξηγεί ο κ. Κονιόρδος, προφανώς οι στρατιώτες δεν πρόλαβαν να διανοίξουν τα τελευταία δύο δωμάτια. Η στοά έχει τρεις εξόδους διαφυγής. Μία εξ αυτών οδηγεί σε μια μεγάλη σκάλα με 135 σκαλοπάτια τα οποία σε φέρνουν εντός του κτηρίου “Μακεδονία” του στο οποίο στεγαζόταν το Επιτελείο της Βέρμαχτ.
Πέρα από τις εξόδους υπάρχει και μια τέταρτη πόρτα, πάλι σε σχήμα αψίδας, η οποία όμως έχει κτιστεί με μεγάλη προσοχή. «Αυτό αποτελεί μυστήριο», σημειώνει ο κ. Κονιόρδος εξηγώντας πως κανείς δεν ξέρει αν μπορεί και τι μπορεί να κρύβεται πίσω από αυτόν τον άψογα φτιαγμένο τοίχο από μπετόν.
Το μυστηριώδες δεύτερο καταφύγιο
Τα μυστήρια όμως δεν τελειώνουν εδώ. Στο δεύτερο καταφύγιο, η κατασκευή ξεφεύγει κατά πολύ από τα συνηθισμένα. Σε έναν διάδρομο έχουν χτιστεί δύο δωμάτια τα οποία μοιάζουν με χρηματοκιβώτια. Οι πόρτες τους είναι βαριές και γεμάτες ασφάλειες. Παρότι έχουν πλέον παλιώσει και σκουριάσει, είναι πασιφανές ότι έκρυβαν κάτι πολύτιμο, το οποίο εικάζεται ότι ήταν χρήματα ή χρυσάφι και κοσμήματα. Εξίσου περίεργο είναι και το εσωτερικό των χώρων αυτών καθώς μέχρι και το ταβάνι τους είναι μεταλλικό.
Τα άλυτα μυστήρια, οι χαμηλές σκοτεινές στοές και η μυρωδιά της υγρασίας αποτελούν εισιτήρια σε ένα ταξίδι αισθήσεων που σε πηγαίνει πίσω στον χρόνο. Περπατώντας στους μακρείς διαδρόμους δεν μπορείς παρά να φανταστείς τους στρατιώτες που περνούσαν ακριβώς από το ίδιο σημείο και να πάρεις μια ελάχιστη γεύση από τα αισθήματα φόβου και εγκλεισμού που έσπειρε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος στην πόλη.
Μετρατροπή σε escape room
Αυτά ακριβώς τα συναισθήματα θέλει να αξιοποιήσει η πρόταση του αρχιτεκτονικού γραφείου 40.22 Architects με τον τίτλο “the MATRIX” για τη μετατροπή των καταφυγίων σε τόπους μνήμης.
«Η μνήμη είναι σημαντική και τη διαβάζουμε σαν μια μήτρα που εξελίσσεται και γεννάει καινούργιους συνειρμούς», δήλωσε η Βανέσα Τσακαλίδου, αρχιτέκτονας και επίκουρη καθηγήτρια στη Σχολή Αρχιτεκτονικής του ΑΠΘ. Όπως σημείωσε, στον νέο αυτό χώρο οι μαθητές θα μπορούν με τη χρήση τεχνολογίας και διαδραστικών μέσων να ανακαλύπτουν οι ίδιοι την ιστορία δημιουργώντας τις δικές τους εμπειρίες και φτιάχνοντας τις δικές τους ιστορίες.
Το concept του χώρου θα είναι το escape room που ταιριάζει στη λογική του καταφυγίου και παράλληλα είναι ένα φρέσκο concept με το οποίο η νεολαία είναι εξοικειωμένη. «Οι μαθητές θα βιώσουν την ιστορία και θα την κάνουν δική τους μέσα από μια διαδικασία παιχνιδιού και εκπαίδευσης μαζί», εξηγεί η κ. Τσακαλίδου.
Οι μαθητές θα λύνουν τους γρίφους χρησιμοποιώντας διαδραστικούς πίνακες, τεχνολογία virtual reality και video mapping σε τοίχους αλλά και τραπέζια. Όλες αυτές οι τεχνολογικές εφαρμογές θα τοποθετηθούν στα δωμάτια των καταφυγίων, τα οποία θα αδειάσουν από τα χώματα και τις πέτρες και θα αναβαθμιστούν. Στην αρχή ωστόσο, όπως τόνισε η αρχιτέκτονας, οι μαθητές θα αφεθούν στο κενό. «Στην αρχή θα βιώσουν το σκοτάδι, την υγρασία ώστε να νιώσουν συναισθήματα και να αναβιώσουν μνήμες. Θα βρεθούν σε ένα μη άνετο περιβάλλον, ίσως και πρώτη φορά στη ζωής τους. Και έπειτα η κλιμάκωση θα έρθει στα επιμέρους δωμάτια», τόνισε η ίδια.
Το γραφείο των 40.22 Architects έχει ήδη πραγματοποιήσει τη μελέτη για τη μετατροπή του χώρου. Για την πραγματοποίηση του έργου ωστόσο χρειάζεται να βρεθεί χρηματοδότηση αλλά και να γίνει η συλλογή του υλικού και η μετατροπή του σε εκπαιδευτικό υλικό.
Αξίζει να σημειωθεί ότι έχει προηγηθεί η διεπιστημονική εκδήλωση «Filling the Void: Μελετώντας και μεταφέροντας την Ιστορία σε μία νέα γενιά» που οργάνωσε το Κολλέγιο Ανατόλια και το Γερμανικό Προξενείο της Γερμανίαςστη Θεσσαλονίκη με τη συμμετοχή κορυφαίων επιστημόνων, διευθυντών μουσείων και ιδρυμάτων από τη Γερμανία, τις ΗΠΑ και την Ελλάδα που συζήτησαν θέματα διαχείρισης μνήμης.
Η μελέτη του Matrix έγινε από τις αρχιτεκτόνισσες Βανέσα Τσακαλίδου, Αναστασία Παπαδοπούλου και Ελευθερία Δισλή.
