του Στέφανου Τσιάρα
Η αειφορική ανάπτυξη των ορεινών Λιγότερο Ευνοημένων Περιοχών (ΛΕΠ) βρίσκεται στο επίκεντρο ερευνητικού έργου που υλοποιείται στο Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών Θεσσαλονίκης, στο πλαίσιο της Πράξης ΑγροΕΤΑΚ*.
Με αφετηρία τη Δημοτική Ενότητα Πιερίων, μια τυπική ημιορεινή-ορεινή Λιγότερο Ευνοημένη Περιοχή, οι κάτοικοι της οποίας ασχολούνται με τη γεωργία, την κτηνοτροφία και τον ορεινό τουρισμό, επιχειρήσαμε να διαμορφώσουμε τα κατάλληλα εργαλεία για την αειφορική ανάπτυξη Λιγότερο Ευνοημένων Περιοχών της Ελλάδας με παρόμοια χαρακτηριστικά, λαμβάνοντας υπόψη εξίσου και τους τρεις πυλώνες της αειφορίας: περιβάλλον, κοινωνία, οικονομία.
Με δεδομένο ότι η δάσωση αγροτικών εκτάσεων μπορεί να συμβάλει στην ορθολογικότερη διαχείριση των φυσικών πόρων, στη βελτίωση του φυσικού περιβάλλοντος και στην εν γένει ενίσχυση της αειφορικότητας, βασικός άξονας του έργου είναι η επιλογή των κατάλληλων δενδρωδών καλλιεργειών για τη σταδιακή αντικατάσταση της καλλιέργειας του καπνού, η οποία εξακολουθεί να είναι διαδεδομένη στην περιοχή, και τη βαθμιαία αξιοποίηση των χέρσων αγροτικών εκτάσεων.
Η καλλιέργεια του καπνού ήταν η κύρια πηγή εισοδήματος για τη συντριπτική πλειοψηφία των αγροτών της Δημοτικής Ενότητας Πιερίων. Οι διαρκείς αναθεωρήσεις της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής κατά τα τελευταία χρόνια, ωστόσο, οδήγησαν σε αισθητή μείωση του αριθμού των καπνοκαλλιεργητών. Οι αγρότες της περιοχής, αναζητώντας εναλλακτικούς τρόπους ενίσχυσης του εισοδήματός τους στράφηκαν στις δενδρώδεις καλλιέργειες (ελιές, κερασιές, κρανιές, ροδιές κλπ), χωρίς ωστόσο σχέδιο και χωρίς καθοδήγηση. Το έργο καλύπτει αυτό το κενό προτείνοντας τις κατάλληλες καλλιέργειες για την περιοχή, λαμβάνοντας υπόψη κριτήρια όπως το υψόμετρο, το γεωλογικό υπόβαθρο, οι κλιματικές συνθήκες, οι εδαφικές συνθήκες (pH, μηχανική σύσταση, θρεπτικά συστατικά και ιχνοστοιχεία), ούτως ώστε κάθε κάτοχος αγροτεμάχιου να έχει τα απαραίτητα δεδομένα για να αποφασίσει ποια είναι η καταλληλότερη καλλιέργεια για την αγροτική του έκταση. Εξάλλου, ακόμη και σήμερα, παρά την κατάργηση των επιδοτήσεων, την αλλαγή της ΚΑΠ και τη γενικότερη αρνητική στάση της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο ζήτημα της καλλιέργεια του καπνού, στην περιοχή δραστηριοποιούνται αρκετοί καπνοπαραγωγοί καλλιεργώντας σημαντικό αριθμό στρεμμάτων.
Η καλλιέργεια του καπνού αποτελεί μια μη αειφορική καλλιέργεια για πολλούς λόγους: i) το προϊόν που παράγεται (ο καπνός) είναι αποδεδειγμένα επιβλαβές για τη δημόσια υγεία, ii) είναι ιδιαιτέρως απαιτητική στην κατανάλωση νερού, iii) πρόκειται για καλλιέργεια υψηλής έντασης εργασίας, κοπιαστική για τους αγρότες, iv) μέσω της μεγάλης χρήσης λιπασμάτων (υπερλίπανση) προκαλεί σημαντική ρύπανση του περιβάλλοντος και ιδιαίτερα των υπογείων υδάτων, v) παράγει πολύ λιγότερο οξυγόνο (O2)και συγκρατεί πολύ λιγότερο διοξείδιο του άνθρακα (CO2)σε σχέση με τις δενδρώδεις καλλιέργειες, καθώς επιπλέον σχετίζεται με τη μείωση της βλάστησης.
Αντίθετα, οι δενδρώδεις καλλιέργειες, μπορούν να συμβάλουν στην αειφορική ανάπτυξη Λιγότερο Ευνοημένων Περιοχών-ορεινών περιοχών. Είναι πιο φιλικές προς το περιβάλλον, καθώς έχουν μικρότερες εδαφικές απαιτήσεις, παράγουν περισσότερο οξυγόνο και συμβάλλουν στην εξοικονόμηση νερού, στην προστασία του εδάφους από τη διάβρωση και στη συγκράτηση διοξειδίου του άνθρακα και σκόνης. Συμβάλλουν εξίσου στην κοινωνική πρόοδο (διατήρηση πληθυσμού, μείωση της έντασης εργασίας), ενώ δίνουν τη δυνατότητα για αύξηση του εισοδήματος των αγροτών μεσομακροπρόθεσμα. Τέλος, είναι πλήρως εναρμονισμένες στο πνεύμα της νέας ΚΑΠ (2015-2020), η οποία δίνει έμφαση στο "πρασίνισμα" και στην κλιματική αλλαγή.
Ύστερα από συνεκτίμηση όλων των παραμέτρων που επηρεάζουν τις καλλιέργειες (κλίμα, έδαφος, γεωλογικό υπόβαθρο κλπ), με τη βοήθεια των Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών (GIS) δημιουργήθηκαν θεματικοί χάρτες (γεωλογικός, εδαφολογικός, υψομέτρων, κλίσεων, προσανατολισμού, κάλυψης γης), οι οποίοι αποτέλεσαν τη βάση για να βρεθούν οι βέλτιστες θέσεις για κάθε μία από τις προτεινόμενες καλλιέργειες. Στην τελική εφαρμογή σημειώνονται για το σύνολο της περιοχής οι προτεινόμενες θέσεις για τις καλλιέργειες που αναδείχθηκαν ως καταλληλότερες για την περιοχή: καρυδιές, καστανιές, ελιές, κερασιές, κρανιές, ροδιές, μηλιές, αρώνιες και αρωματικά φυτά.
Η επιλογή των κατάλληλων καλλιεργειών με τις πλέον σύγχρονες επιστημονικές μεθόδους αποσκοπεί στον περιορισμό της κυρίαρχης πρακτικής, που συνίσταται στην εγκατάσταση οποιασδήποτε καλλιέργειας οπουδήποτε και στη συνέχεια την επιδίωξη των αναμενόμενων οικονομικών αποτελεσμάτων με επεμβάσεις όπως λιπάνσεις, πότισμα κλπ που επιβαρύνουν το περιβάλλον. Με την προσπάθεια εξεύρεσης των κατάλληλων θέσεων για κάθε καλλιέργεια εκτός από τα οικονομικά οφέλη, θα υπάρχουν και περιβαλλοντικά οφέλη (περιορισμός των ραντισμάτων και των λιπασμάτων, εξοικονόμηση νερού), αλλά και κοινωνικά οφέλη, καθώς οι αγρότες θα έχουν κίνητρα να παραμείνουν στην περιοχή. Επιπλέον, η επιλογή της καταλληλότερης καλλιέργειας συντελεί στον δραστικό περιορισμό του ρίσκου της επένδυσης. Έτσι, από τη δράση προκύπτει μια σειρά από οφέλη: ορθολογικότερη διαχείριση φυσικών πόρων, ευαισθητοποίηση σε θέματα προστασίας του περιβάλλοντος και στην τήρηση των αρχών της αειφορίας, συγκράτηση του τοπικού πληθυσμού μέσω της παροχής κινήτρων για παραμονή στην περιοχή, ενίσχυση του εισοδήματος και παραγωγή προϊόντων με υψηλή διατροφική αξία (καρύδια, ελιές, κράνα, κάστανα, ρόδια κλπ).
Η Πράξη ΑγροΕΤΑΚ υποστηρίζει τον σχεδιασμό και την εκπόνηση 160 Ερευνητικών και Τεχνολογικών Αναπτυξιακών έργων Καινοτομίας (ΕΤΑΚ), με στόχο την αξιοποίηση της γνώσης που προσφέρει η έρευνα, η καινοτομία, η τεχνολογία και το νέο ελληνικό επιστημονικό δυναμικό σε όλα τα βήματα της πρωτογενούς κυρίως παραγωγικής διαδικασίας, προκειμένου να ενισχυθεί η στροφή της ελληνικής αγροτικής παραγωγής προς προϊόντα υψηλής προστιθέμενης αξίας.
Εντάσσεται δε στο πλαίσιο της νέας Κοινής Αγροτικής Πολιτικής 2014-2020, η οποία παράλληλα με την προώθηση δράσεων ενίσχυσης της παραγωγικότητας προωθεί και δράσεις για την ορθολογική και βιώσιμη χρήση των πόρων, τη διατήρηση της βιοποικιλότητας και γενικότερα την προστασία του περιβάλλοντος.
*Το έργο ΑγροΕΤΑΚ με τίτλο: "Αειφορική ανάπτυξη σε λιγότερο ευνοημένες περιοχές-ορεινές περιοχές" υλοποιείται από τον Νοέμβριο του 2014 έως τον Νοέμβριο του 2015 στο Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών Θεσσαλονίκης από τον Δρα. Στέφανο Τσιάρα, με υπεύθυνο παρακολούθησης τον Δρα. Ιωάννη Σπανό.
Το έργο εντάσσεται στην Πράξη «Εκπόνηση σχεδίων Ερευνητικών & Τεχνολογικών Αναπτυξιακών Έργων Καινοτομίας (ΑγροΕΤΑΚ)»MIS 453350, στο πλαίσιο του ΕΠ «AΝΑΠΤΥΞΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΔΥΝΑΜΙΚΟΥ, (ΕΠΑΝΑΔ,ΕΣΠΑ 2007-2013). Το έργο συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο (ΕΚΤ) και από Εθνικούς πόρους (ΕΣΠΑ 2007-2014), το οποίο συντονίζεται από το ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ, Ινστιτούτο Δασικών Ερευνών Θεσσαλονίκης.
*Ο Στέφανος Τσιάρας είναι Διδάκτωρ Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος και επιστημονικός υπεύθυνος του έργου.