Ένα συναρπαστικό ταξίδι στην ιστορία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, αλλά και του ελληνικού πολιτισμού, αποτελεί η νέα έκδοση του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) του ΑΠΘ.
Πρόκειται για το «Ετυμολογικό λεξικό της αρχαίας ελληνικής: ιστορία των λέξεων» του κορυφαίου Γάλλου γλωσσολόγου και φιλολόγου Pierre Chantraine, το οποίο έρχεται να καλύψει ένα τεράστιο κενό στην ελληνική βιβλιογραφία, καθώς, όσο και αν φαίνεται περίεργο, τα σύγχρονα έγκυρα ετυμολογικά λεξικά της αρχαίας ελληνικής, στα οποία ανατρέχουν οι φιλόλογοι, οι γλωσσολόγοι και οι σπουδαστές, είναι γραμμένα στα γερμανικά, στα γαλλικά και στα αγγλικά.
«Πράγματι έλειπε από την ελληνική βιβλιογραφία, γιατί τα ετυμολογικά λεξικά για την αρχαία ελληνική που χρησιμοποιούνται είναι τρία: το ένα γραμμένο στα γερμανικά του Φρισκ, ένα λεξικό το οποίο κυκλοφόρησε και ολοκληρώθηκε τη δεκαετία του ’70, του Chantraine, το πρώτο τεύχος του οποίου δημοσιεύτηκε το 1968, ενώ ολοκληρώθηκε το 1980 και βγήκε σε δεύτερη έκδοση το 2009 κι ένα στα αγγλικά του Μπέκες, ενός Ολλανδού γλωσσολόγου που κυκλοφόρησε το 2010. Στα ελληνικά είχαμε πολύ μικρότερα λεξικά, αλλά σε καμία περίπτωση δεν ήταν αυτής της έκτασης, αυτού του κύρους κι αυτής της εγκυρότητας», λέει στη Voria.gr o διευθυντής του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών του ΑΠΘ, καθηγητής Ιστορικής Γλωσσολογίας, Γιώργος Παπαναστασίου, ο οποίος είχε την επιστημονική επιμέλεια του εγχειρήματος μαζί με τον ομότιμο καθηγητή του ΑΠΘ, Δημήτρη Χρηστίδη. Σχολιάζοντας το παράδοξο αυτό κενό, ο καθηγητής εξηγεί πως, παρότι πολλές επιστήμες έχουν τις ρίζες τους στην αρχαία Ελλάδα, οι σύγχρονες εκδοχές τους είναι προϊόντα του Διαφωτισμού. Ομοίως, η κλασική φιλολογία, όπως και η γλωσσολογία και η ιστορική γλωσσολογία, είναι επιστήμες που ξεκίνησαν στην νεότερη φάση τους από τη Δυτική Ευρώπη.
Παρότι και τα τρία ετυμολογικά λεξικά θεωρούνται εξίσου σημαντικά και έγκυρα, το Ινστιτούτο επέλεξε πριν από 15 χρόνια να μεταφράσει το μνημειώδες έργο του Pierre Chantraine. «Στο μεταξύ κυκλοφόρησε και η δεύτερη έκδοση του 2009, που έχει το πολύ σημαντικό πλεονέκτημα να είναι μία έκδοση με αναθεωρήσεις, δηλαδή συνοδεύεται από ένα συμπλήρωμα που συντάσσεται επίσης στη Γαλλία από μαθητές των μαθητών του Chantraine, οι οποίοι συνεχίζουν να μαζεύουν πληροφορίες και να δημοσιεύουν ένα τεύχος με νέες απόψεις για την ετυμολογία. Ένας δεύτερος λόγος που επιλέξαμε να μεταφράσουμε το γαλλικό λεξικό είναι το κομμάτι της ιστορίας των λέξεων. Το συγκεκριμένο λεξικό, πέρα από την ετυμολογία, δηλαδή την προέλευση των λέξεων, ενδιαφέρεται πάρα πολύ για τις διαδικασίες παραγωγής και σύνθεσης, δίνει δηλαδή παράγωγα και σύνθετα από τις λέξεις αυτές. Επίσης ενδιαφέρεται πολύ για τον τρόπο με τον οποίο εξελίχθηκαν οι λέξεις ως προς τη σημασία τους και για τον τρόπο με τον οποίο κάποιες λέξεις αντικατέστησαν κάποιες άλλες που υπήρχαν παλαιότερα. Μέσα από τις λέξεις, δηλαδή, μέσα από τη γλώσσα μαθαίνουμε πράγματα για τον πολιτισμό. Η αλλαγή της θρησκείας που συνέβη στον ελληνισμό, το γεγονός ότι περάσαμε από το δωδεκάθεο στη χριστιανική θρησκεία, ήταν μία τεράστια πολιτισμική αλλαγή. Αυτή η αλλαγή αντικατοπτρίζεται στο λεξιλόγιο. Όταν υιοθετείται η χριστιανική θρησκεία ήδη στους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες, προφανώς υπάρχουν λέξεις που αλλάζουν σημασία ή προστίθενται στην ελληνική. Η λέξη άγγελος, για παράδειγμα, σήμαινε αγγελιοφόρος. Αυτή η λέξη παίρνει νέα σημασία, αυτή του δημιουργήματος του Θεού, υπό την επίδραση της εβραϊκής και της αραμαϊκής στα χρόνια του Χριστού και στη συνέχεια υιοθετείται από το ελληνικό λεξιλόγιο, έτσι όπως χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα. Το νόημα δεν αλλάζει στο 100%, αλλά έχει μία σημαντική αλλαγή», τονίζει ο κ. Παπαναστασίου.
Επιστημονικό λεξικό με ευρύτερο ενδιαφέρον
Ένα ακόμη βασικό πλεονέκτημα του συγκεκριμένου λεξικό, σύμφωνα με τον διευθυντή του Ινστιτούτου, είναι ότι πρόκειται για επιστημονικό λεξικό, δηλαδή περιλαμβάνει πραγματικές ετυμολογήσεις και όχι πράγματα που κάποιος φαντάζεται ή συνδέσεις που μπορεί να κάνει κανείς που ενδέχεται να είναι εσφαλμένες ή και επίτηδες αντιεπιστημονικές. «Αυτό που δεν είναι ευρέως γνωστό στον ελλαδικό χώρο είναι το γεγονός ότι η αρχαία ελληνική είναι μία ινδοευρωπαϊκή γλώσσα, δηλαδή μία γλώσσα συγγενής με τα λατινικά, με τα ινδικά, με τις σλαβικές γλώσσες, με τα αγγλικά, με τα γερμανικά. Στην ουσία είναι θυγατέρα μίας πρωτογλώσσας, της πρωτοϊνδοευρωπαϊκής, που διασπάστηκε και μας έδωσε αυτές τις γλώσσες. Αυτή η πραγματικότητα -γιατί είναι μία θεωρία αποδεδειγμένη- δεν είναι ευρέως γνωστή στον Έλληνα φοιτητή, μαθητή, σπουδαστή, αναγνώστη. Από την άλλη μεριά υπάρχουν απόψεις που προσπαθούν να πολεμήσουν αυτήν τη θεωρία, δηλαδή δέχονται κατά κάποιον τρόπο ότι δεν είναι η ινδοευρωπαϊκή η πηγή όλων αυτών των γλωσσών, αλλά όλες αυτές οι γλώσσες προέρχονται από τα ελληνικά. Αυτή είναι προφανώς μια εσφαλμένη αντίληψη. Και γι’ αυτό ακριβώς μέσα σε αυτό το λεξικό, όπως και στα άλλα δύο, θα βρει κανείς τις αποδείξεις αυτές, ώστε να ξέρουμε ποια είναι η πραγματική θέση της αρχαίας ελληνικής μέσα στο στερέωμα των γλωσσών. Μια θέση που σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να υποτιμάται, αλλά ούτε και να υπερτιμάται», εξηγεί ο κ. Παπαναστασίου.
Παρά τον επιστημονικό χαρακτήρα του, ο καθηγητής εκτιμά ότι όλος ο κόσμος μπορεί να βρει πράγματα χρήσιμα, «γιατί φωτίζει πτυχές της ελληνικής ιστορίας και της ιστορίας του πολιτισμού με έναν τρόπο συναρπαστικό».
Ποιος ήταν ο Pierre Chantraine
Ο Pierre Chantraine είναι μέλος μίας σχολής Γάλλων φιλολόγων και γλωσσολόγων που ξεκίνησαν τη διαδρομή τους στη Γαλλία από τα τέλη του 19ου αιώνα και συνεχίζουν μέχρι σήμερα. Γεννήθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα και πέθανε το 1974, αφήνοντας ανολοκλήρωτο το λεξικό του. Στα κατάλοιπά του βρέθηκε το κείμενο που αφορούσε τα ψηφία Ρ έως Υ, επομένως εκδόθηκε το τρίτο τεύχος από τους μαθητές του, ακριβώς όπως το είχε συντάξει ο ίδιος. Ωστόσο, δεν είχε προλάβει να γράψει τα γράμματα Φ έως Ω. Αυτή τη δουλειά την ανέλαβαν συνεργάτες και μαθητές του και το 1980 ολοκλήρωσαν το έργο του.
«Εκπρόσωπο αυτής της γαλλικής σχολής κι έναν από αυτούς που σήμερα συντάσσουν τις αναθεωρήσεις θα έχουμε τη χαρά να φιλοξενήσουμε στη Θεσσαλονίκη τον Νοέμβριο στο 3ο διεθνές συνέδριο για την ετυμολογία της αρχαίας ελληνικής, της μεσαιωνικής ελληνικής και της νέας ελληνικής. Λέγεται Αλέν Μπλαν, είναι καθηγητής στην Γαλλία κι έχει πλέον συνταξιοδοτηθεί. Έχει ενδιαφέρον ότι στο πρώτο διεθνές συνέδριο είχαμε καλέσει τον Σαρλ Λαμπερτερί, επίσης μέλος αυτής της ομάδας κι επίσης ένας πάρα πολύ σημαντικός Γάλλος ερευνητής της αρχαίας ελληνικής ετυμολογίας που μάλιστα είναι και ακαδημαϊκός», αναφέρει ο κ. Παπαναστασίου.
Στην ελληνική μετάφραση προστέθηκε πλήρης κατάλογος με όλες τις αρχαίες πηγές (τους αρχαίους συγγραφείς και τα έργα τους, τις επιγραφές, τους παπύρους, τα όστρακα κτλ.) στις οποίες γίνεται παραπομπή στο Λεξικό.
Το ογκώδες λεξικό των 1.664 σελίδων που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη είναι διαθέσιμο σε όλα τα βιβλιοπωλεία, καθώς και στο eshop (εδώ) του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών με έκπτωση 10%.