Της Δρ. Ευρυδίκης Ζαφειρίου*
Καθώς το άνοιγμα των σχολείων πλησιάζει, πολλοί μαθητές και μαθήτριες είναι ενθουσιασμένοι και ανυπομονούν να επιστρέψουν στη σχολική ρουτίνα, ενώ άλλοι αντικρύζουν τη νέα σχολική χρονιά με δισταγμό, φόβο ή άγχος.
Οι συνθήκες για το κάθε παιδί μπορεί να διαφέρουν αλλά, σε κάθε περίπτωση, συναισθήματα επιφύλαξης και νευρικότητας είναι απολύτως φυσιολογικά.
Πιθανά αίτια άγχους και σχολικής αποφυγής
Η προσαρμογή στους σχολικούς ρυθμούς μετά το καλοκαίρι αρκεί από μόνη της για να προκαλέσει μια αναστάτωση. Το διάστημα των σχεδόν τριών μηνών για τους οποίους είναι κλειστά τα σχολεία στην Ελλάδα τα καλοκαίρια είναι ιδιαίτερα μεγάλο και πολλοί μαθητές θα χρειαστούν μερικές εβδομάδες επαναπροσαρμογής από το διάλειμμα αυτό. Νέα τάξη, νέοι δάσκαλοι ή καθηγητές και νέα, πιο απαιτητικά μαθήματα είναι μερικές βέβαιες προκλήσεις που θα κληθούν να αντιμετωπίσουν. Ο φόβος του αγνώστου και οι αλλαγές αυτές μπορεί να προκαλέσουν στα παιδιά ανασφάλεια και ανησυχία.
Για κάποια παιδιά, η ζωή στο σπίτι είναι πιο ασφαλής και ευχάριστη από τη ζωή στο σχολείο, λόγω συνθηκών όπως ο σχολικός εκφοβισμός, η έλλειψη φίλων, οι άλυτες κοινωνικές συγκρούσεις, οι μαθησιακές δυσκολίες όταν δεν υποστηρίζονται ικανοποιητικά από το σχολικό πλαίσιο, η χαμηλή αυτό-εκτίμηση, οι δυσκολίες ψυχικής υγείας, όπως η κατάθλιψη, ο φόβος των εξετάσεων και άλλες αρνητικές εμπειρίες που μπορεί να έχει βιώσει το παιδί.
Από την άλλη, πολλά παιδιά θα πάνε σχολείο για πρώτη φορά, είτε επειδή είναι μικρά και ξεκινάνε τώρα τα νήπια ή το δημοτικό, είτε επειδή μεταβαίνουν από το δημοτικό στο γυμνάσιο ή από το γυμνάσιο στο λύκειο. Αυτό μπορεί να συνεπάγεται έναν ολόκληρο κόσμο νέων καταστάσεων και εμπειριών, πέρα από αυτές που αναφέρθηκαν πιο πάνω (π.χ. νέο κτήριο, νέοι μαθητές, νέοι εκπαιδευτικοί, νέο πρόγραμμα, κλπ.)
Έναν επιπρόσθετο παράγοντα ανησυχίας αποτελεί φυσικά και ο κορωνοϊός. Συνεχίζουμε να διανύουμε μια παγκόσμια πανδημία και αυτή θα είναι η τρίτη διαδοχική σχολική χρονιά μέσα σε αυτήν. Οι επιπτώσεις που αυτή έχει σε κοινωνικό, οικονομικό και προσωπικό επίπεδο είναι πρωτοφανείς και αναπόφευκτα επηρεάζουν την ασφάλεια και ηρεμία που νιώθει το κάθε παιδί και έφηβος. Σε εθνικό επίπεδο, αλλά και με τα κατά τόπους lockdown, οι μαθητές πέρασαν μήνες εκτός τάξεων και σε συνθήκες τηλεκπαίδευσης, κάτι που μπορεί να κάνει τη φυσική παρουσία τους σε τάξη να μοιάζει απειλητική. Μαζί με το σχολείο, ακυρώθηκαν ή μπήκαν σε παύση πολλά τμήματα της ζωής τους, όπως αθλήματα και τέχνες που ίσως είχαν ως εξωσχολικές δραστηριότητες, έξοδοι διασκέδασης με γονείς και φίλους, συμμετοχή στις κοινωνικές τους ομάδες, πάρτι γενεθλίων, κλπ. Η χρήση μάσκας, οι αποστάσεις και άλλα προληπτικά μέτρα δημόσιας υγείας που μπορεί να παίρνει το κάθε σχολείο, αφαιρούν την αίσθηση της κανονικότητας όπως την είχαν βιώσει μεγαλύτεροι μαθητές, και αποτελούν εμπόδιο επαφής για παλιούς και νέους. Κοινωνικές εντάσεις και διχασμός στο θέμα του εμβολιασμού, μεταξύ άλλων, είναι πιθανό να ανησυχεί τους εφήβους, που από τη φύση τους ενδιαφέρονται για ζητήματα κοινωνικο-πολιτικής βάσης, και να προκαλούν μια μεγαλύτερη ανασφάλεια.
Τέλος, με τις πρόσφατες καταστροφές από τις πυρκαγιές του Αυγούστου, πολλοί μαθητές θα βρεθούν εκτός σχολείου, σε νέα σχολεία ή σε προσωρινά. Οι τραυματικές εμπειρίες που βιώσαν τα παιδιά αυτά και οι οικογένειές τους, οι πιθανές απώλειες σε ανθρώπους, ζώα και περιουσίες, ο εκτοπισμός τους λόγω εκκενώσεων και η ανασφάλεια που συνεπάγεται την καταστροφική σε κάθε επίπεδο κατάσταση που βίωσαν, αποτελούν στρεσογόνους παράγοντες ανασφάλειας και αβεβαιότητας για αυτούς τους ευάλωτους μαθητές.
Ποια είναι τα σημάδια του σχολικού άγχους και της σχολικής αποφυγής
Ενώ πολλά παιδιά και έφηβοι θα έχουν την ικανότητα να επικοινωνήσουν με λέξεις την αβεβαιότητά τους για την ερχόμενη σχολική χρονιά, άλλα θα έχουν μια δυσκολία παραπάνω, διαφεύγοντας στην επικοινωνία μέσω συμπεριφοράς. Αυτό μπορεί να έχει τη μορφή ενός η περισσότερων από τα παρακάτω:
• Δυσκολίες αποχωρισμού και προσκόλλησης
• Υπερκινητικότητα και αυξημένη δραστηριότητα
• Πόνοι στην κοιλιά, το κεφάλι και άλλα μέρη του σώματος που δεν διαγνώσκονται ιατρικά
• Αλλαγές και διακυμάνσεις στις συνήθειες του ύπνου και της διατροφής τους, είτε με αύξηση, είτε με μείωση αυτών
• Δυσκολίες συγκέντρωσης, μνήμης και προσοχής
• Ευερεθιστότητα, νεύρα και ξεσπάσματα θυμού
• Ανεξήγητο κλάμα
• Αρνητικές αυτόματες σκέψεις
• Άρνηση συμμετοχής στην καθημερινή ρουτίνα
• Άρνηση, κλάμα και φόβος σχετικά με το σχολείο και τα μαθήματα
Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι συμπεριφορές αυτές θα μειωθούν μέσω μιας υποστηρικτικής αντιμετώπισης του γονέα, εκπαιδευτικού και άλλων σημαντικών προσώπων στη ζωή του παιδιού ή εφήβου, όπως θα δούμε στην επόμενη ενότητα. Εάν επιμένουν, παρά τη σωστή αντιμετώπιση των ενηλίκων, εάν επιδεινωθούν, εάν διακόπτουν σε σημαντικό βαθμό τη λειτουργικότητα του παιδιού και θέτουν σε κίνδυνο την ασφάλεια του παιδιού ή/και των γύρω του, ή αν είστε αβέβαιοι για αυτές, απευθυνθείτε στη γιατρό σας ή σε κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας για καθοδήγηση.
Τρόποι αντιμετώπισης του σχολικού άγχους και της σχολικής αποφυγής
Μιλήστε ανοιχτά με το παιδί. Προσκαλέστε τα παιδιά σας σε μια ασφαλή και ανοιχτή συζήτηση και ενθαρρύνετέ τα να μοιραστούν αυτά που νιώθουν. Επιδείξτε ικανότητες ανοιχτής ακρόασης, σεβασμού, αποδοχής άνευ όρων και αναγνώρισης των συναισθημάτων τους χωρίς να τα κρίνετε. Πολλές φορές, η ανοιχτή επικοινωνία με το παιδί είναι αρκετή για να ανοίξει τις πόρτες προς την επίλυση κάθε προβλήματος.
Προετοιμαστείτε για τη μετάβαση. Για ένα παιδί που νιώθει αβεβαιότητα για το μέλλον, είναι καθησυχαστικό να ξέρει τι το περιμένει. Εστιάστε σε αυτά που μπορείτε να ελέγξετε και προετοιμαστείτε για τη νέα σχολική χρονιά: για παράδειγμα, ετοιμάζοντας τον σχολικό του εξοπλισμό, συμφωνώντας ποιος θα το πηγαίνει και ποιος θα το παίρνει το παιδί από το σχολείο αν είναι μικρό για να κυκλοφορεί μόνο του, συζητώντας ποιες μέρες θα έχει εξωσχολικές δραστηριότητες και πού, πόσες ώρες έκθεσης στον υπολογιστή, το κινητό ή την τηλεόραση θα είναι επιτρεπτές, κλπ. Γνωρίζοντας τα όριά του και τις λεπτομέρειες της καθημερινότητάς του, το παιδί θα μπορέσει να κάνει εικόνα στο μυαλό του πιο εύκολα το άμεσο μέλλον του. Συχνά μέσα από την υλική ή πρακτική προετοιμασία επέρχεται η συναισθηματική ηρεμία και ασφάλεια που αναζητάει το άτομο.
Εξοικειωθείτε με την καθημερινότητα που το περιμένει. Όσο περισσότερα γνωρίζει για το σχολείο του, το πρόγραμμά του, τα μαθήματα και ό,τι άλλο θα είναι μέρος της ρουτίνας του σύντομα, τόσο λιγότερα θα αφήσουμε στη φαντασία του, που συνήθως είναι χειρότερη από την πραγματικότητα. Εάν έχουν μεσολαβήσει μεγάλες αλλαγές, όπως για παράδειγμα νέο σχολείο ή και τόπος κατοικίας, φροντίστε να έρθει σε επαφή το παιδί με το περιβάλλον αυτό πριν την έναρξη της σχολικής χρονιάς.
Διατηρήστε θετική στάση. Τα παιδιά και οι έφηβοι είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι στην ανίχνευση των συναισθημάτων των γύρω τους, και ειδικά των σημαντικών άλλων της ζωής τους. Εάν σας κατακλύζουν συναισθήματα φόβου και άγχους, είναι πρακτικά αδύνατο να μπορέσετε να στηρίξετε συναισθηματικά ένα παιδί που βρίσκεται σε παρόμοια κατάσταση. Προσπαθήστε πρώτα να αναγνωρίσετε, να αποδεχτείτε και να διαχειριστείτε το δικό σας άγχος και όποια άλλα αρνητικά συναισθήματα βιώνετε, και έπειτα στραφείτε στα παιδιά σας με μια πιο αισιόδοξη και θετική στάση. Αυτό δε σημαίνει πως πρέπει να κρύψετε τους φόβους σας ή να προσποιηθείτε για κάτι που δεν πιστεύετε. Σημαίνει να προσπαθήστε να βρείτε το καλό και το ευχάριστο στην κατάσταση αυτή, και να το επικοινωνήσετε στο παιδί σας. Για παράδειγμα, θα έχουν συχνή επαφή με τους φίλους τους, θα δούνε την αγαπημένη τους δασκάλα, θα εξασκήσουν το αγαπημένο τους άθλημα, θα συμμετάσχουν στον διαγωνισμό που περιμένανε πέρσι όλη τη χρονιά και τελικά ακυρώθηκε, θα φορέσουν τη νέα τους τσάντα κλπ.
Διαβεβαιώστε το πως αυτά που νιώθει είναι φυσιολογικά και καθημερινά. Εξηγήστε στα παιδιά πως είναι φυσιολογικό να νιώθουν όπως νιώθουν και πως δεν είναι τα μόνα που αισθάνονται φόβο, αμηχανία ή άγχος για το σχολείο. Βοηθήστε τα να επανασυνδεθούν με τους φίλους και τους συμμαθητές τους πριν αρχίσει το σχολείο. Φέρτε παραδείγματα από τη δική σας ζωή, σε παρόμοιες περιστάσεις που και εσείς νιώσατε αντίστοιχα (για παράδειγμα όταν πήγατε σε μια νέα δουλειά ή για σπουδές σε μια άλλη πόλη). Αυτό θα σας βοηθήσει να συνδεθείτε με το συναίσθημά τους και θα τους δείξει πως και εσείς έχετε περάσει αντίστοιχες δυσκολίες, που τις αντιμετωπίσατε επιτυχώς.
Διατηρήστε έναν υγιεινό τρόπο ζωής. Οι επαρκείς ώρες ύπνου, η υγιεινή διατροφή και η άθληση είναι εύκολοι πρακτικοί τρόποι που βοηθούν στη μείωση του στρες, στην παραγωγή θετικών ορμονών και στην ομαλή γνωστική λειτουργία. Αυτό σημαίνει πως μια υγιεινή καθημερινότητα θα προετοιμάσει τα παιδιά για το σχολείο, γεμίζοντάς τα ενέργεια και γνωστική διαύγεια, χαρακτηριστικά απαραίτητα για τη μάθηση.
Συνδεθείτε με το παιδί. Προσπαθήστε να είστε εκεί για αυτό, φυσικά και πνευματικά. Προσπαθήστε να το ακούτε, να συζητάτε, να το στηρίζετε και να το βοηθάτε με κάθε τρόπο. Αφιερώστε του περισσότερο χρόνο, εάν έχετε τη δυνατότητα, ειδικά τις πρώτες ημέρες και εβδομάδες της σχολικής χρονιάς. Για τις ώρες που δεν μπορείτε να είστε εκεί ή που βρίσκεται στο σχολείο, αφήστε κάποιο μεταβατικό αντικείμενο στη θέση σας. Για τα μικρότερα παιδιά, αυτό μπορεί να είναι ένα προσωπικό αντικείμενο ή κάτι δικό σας που αρέσει στο παιδί σας. Για τα μεγαλύτερα, μπορείτε να αφήσετε ένα σημείωμα ή να τους στείλετε ένα μήνυμα στο κινητό. Ρωτήστε τα πώς ήταν η μέρα τους στο σχολείο και προσφερθείτε να συζητήσετε ό,τι θέλουν. Μοιραστείτε δραστηριότητες που απολαμβάνουν και περάστε ποιοτικό χρόνο μαζί.
Φροντίστε τον εαυτό σας. Όπως πάντα με τα παιδιά, βάλτε τη δική σας μάσκα οξυγόνου, πριν τη φορέσετε σε εκείνα. Όσο δύσκολο είναι το ξεκίνημα της νέας σχολικής χρονιάς για τα παιδιά, τόσο μπορεί να είναι και για εσάς. Βρείτε χρόνο να χαλαρώσετε και να κάνετε πράγματα που σας αναζωογονούν και σας γεμίζουν ενέργεια. Τις περισσότερες φορές, το σχολικό άγχος στην αρχή της χρονιάς είναι προσωρινό, και, μέσα σε λίγες εβδομάδες, το παιδί θα έχει προσαρμοστεί στη νέα του καθημερινότητα -και ίσως να την απολαμβάνει κιόλας!
*Η Ευρυδίκη Ζαφειρίου είναι εκπαιδευτική ψυχολόγος, παιδοψυχολόγος, σύμβουλος γονέων και εκπαιδευτικών
