Τα Γιαννιτσά της Πέλλας είναι μια πόλη με πλούσια ιστορία και σπουδαία οθωμανικά μνημεία. Ιδρύθηκαν μεταξύ των ετών 1383-1385 από τον Οθωμανό στρατηγό -με ελληνικές ρίζες- Γαζή Εβρενός κι αναδείχτηκαν σε σημαντικότατο στρατιωτικό, πνευματικό, πολιτιστικό και θρησκευτικό κέντρο της βαλκανικής χερσονήσου. Ο ιδρυτής της, αλλά και οι απόγονοί του άφησαν στην πόλη ευαγή ιδρύματα, πολλά από τα οποία σώζονται ως σήμερα και άλλα είναι γνωστά από τις περιγραφές των περιηγητών.
Ένας από τους πιο γνωστούς Οθωμανούς χρονογράφους και περιηγητές, ο Ελβιγιά Τσελεμπί, που την επισκέφτηκε το 1668, ανέφερε πως υπήρχαν 17 τεμένη, ιεροδιδασκαλείο, 7 σχολεία, 3 δημόσια και 70 ιδιωτικά λουτρά, μπεζεστένι (υφασματαγορά), 740 καταστήματα πολυτελών ειδών, χάνια κι ένα μεγάλο καραβάν σαράι.
Ο θάνατος του Γαζή Εβρενός το 1417 και η ταφή του στην πόλη, όπου σώζεται το μαυσωλείο του, καθιστούν μέχρι σήμερα τα Γιαννιτσά ιερή πόλη για τους Οθωμανούς και εκατοντάδες Τούρκοι την επισκέπτονται για προσκύνημα.
Ένα από τα λιγότερο γνωστά κτίσματα, με μοναδική αξία για όλο τον ελλαδικό χώρο, που όμως βρίσκεται σήμερα στα όρια του αφανισμού, είναι το οθωμανικό ιπποφορβείο, ο κεντρικός ταχυδρομικός σταθμός αλλαγής αλόγων. Τέτοιοι σταθμοί-στάβλοι υπήρχαν αρκετοί στην Ελλάδα, όπως διασώζουν οι πηγές, -στη Θεσσαλονίκη ήταν κάπου στην Κουλακιά, τη σημερινή Χαλάστρα- μόνο στα Γιαννιτσά όμως υπάρχει το κτήριο.
Παρουσιάζοντας το ιπποφορβείο των Γιαννιτσών στην πρόσφατη 35η Επιστημονική Συνάντηση για το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη, που έγινε στη Θεσσαλονίκη, ο επίκουρος καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης στο Α.Π.Θ., Πασχάλης Ανδρούδης, -μαζί με τις αρχαιολόγους Ελένη Φάκα και Petra Lučeničová- έκανε λόγο για ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον κτήριο, με σπουδαία ιστορία που πρέπει να διασωθεί και να αναδειχθεί.
«Το επίμηκες κτίσμα στάβλου βρίσκεται λίγο έξω από τα Γιαννιτσά και είναι ημιερειπωμένo. Η μελέτη του το ταυτίζει με ταχυδρομικό σταθμό αλλαγής αλόγων (menzilhane) της Οθωμανικής πόλης Yenice-i Vardar (Γιαννιτσά) , ο οποίος εξυπηρετούσε το κρατικό ταχυδρομείο (ulak). Δυστυχώς οδεύει προς βέβαιο αφανισμό και είναι επιτακτική η ανάγκη διατήρησης και αποκατάστασής του ως μοναδικού στο είδος του στην Ελλάδα», είπε στη Voria.gr, ο κ. Ανδρούδης.
Το οθωμανικό κρατικό ταχυδρομείο μετέφερε τις αυτοκρατορικές διαταγές, τις επίσημες ή κρυφές οδηγίες από το κέντρο προς τις αρχές της επαρχίας, καθώς επίσης και άλλα έγγραφα όπως στρατιωτικές πληροφορίες και οικονομικές αναφορές.
Μετά από την κατάκτηση της Μακεδονίας από τους Οθωμανούς, οργανώθηκαν υπηρεσίες ταχυδρομείου από την Υψηλή Πύλη. Υπήρχε ένα δίκτυο ταχυδρόμων που μετέφεραν γρήγορα με άλογα τις σημαντικές διαταγές του σουλτάνου. Αργότερα, η κυβέρνηση προσέλαβε περίπου 100 ταχυδρόμους, τους tartar ή ulak (ένα μογγολικό φύλο, με σκληραγωγημένους άντρες, πολεμοχαρείς), που μετέφεραν μηνύματα από την Κωνσταντινούπολη στις επαρχίες. Αυτό γινόταν όταν υπήρχε ανάγκη, στη συνέχεια όμως έλαβε πιο τακτική μορφή, μια φορά τον μήνα ή το δεκαπενθήμερο. Έτσι χρειάστηκε αφενός να αυξηθεί ο αριθμός των ταχυδρόμων που μετέφεραν τις διαταγές κι αφετέρου να δημιουργηθούν σταθμοί για την ανάπαυση των ίδιων και των αλόγων.
«Ο Αυστριακός απεσταλμένος στην Κωνσταντινούπολη Ungnad (1573-1578) μας πληροφορεί ότι οι τάταροι είχαν το δικαίωμα – σε περίπτωση ανάγκης – να πάρουν το άλογο οποιουδήποτε συναντούσαν στον δρόμο και να το ιππεύσουν για πολλά μίλια. Όπως οι περισσότεροι άνθρωποι που εργάζονταν για τις ανώτατες αρχές, οι ταχυδρόμοι αυτοί είχαν πολύ σημαντικά προνόμια. Στο διάβα τους θα έπρεπε να παραμερίζουν όλοι. Συνοδεύονταν από τους sürücü (ανθρώπους που οδηγούσαν τα άλογα) και από τους seyis (σταβλάρχες) που καθάριζαν το δρόμο. Οι sürücü και seyis τους συνόδευαν στον πρώτο ταχυδρομικό σταθμό, από τον οποίο έπρεπε να γυρίσουν πίσω», αναφέρει ο κ. Ανδρούδης.
Το επάγγελμα του ταχυδρόμου δεν ήταν εύκολο. Όφειλαν να μεταφέρουν το μήνυμα ανεξαρτήτως καιρού και χρόνου. Οι αρχές έδιναν εμπιστευτικές πληροφορίες και οδηγίες σε στρατιωτικούς και άλλους αξιωματούχους, οι οποίες έπρεπε να παραδοθούν άμεσα και με εμπιστευτικότητα.
Όσον αφορά τα ιδιωτικά μηνύματα και τις προσωπικές επιστολές, αυτά μεταφέρονταν από ταξιδιώτες ή ιδιωτικούς sahis, ενώ αργότερα όταν το ταχυδρομικό σύστημα οργανώθηκε καλύτερα, υπήρχαν έμποροι ή άλλοι, που ταξιδεύοντας είχαν μαζί τους τα σύνεργα της γραφής και μετέφεραν ιδιωτική αλληλογραφία έναντι αμοιβής.
Οι ταχυδρομικοί σταθμοί για την επίσημη, κρατική αλληλογραφία (menzilhane) υπήρχαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία από τα τέλη του 16ου και τις αρχές του 17ου αιώνα. Εκεί, οι ταχυδρόμοι άφηναν τα άλογα και ξεκουράζονταν πριν συνεχίσουν το ταξίδι τους. Τα άλογα άλλαζαν μετά από ένα ταξίδι 6 ωρών, περίπου κάθε 50-60 χιλιόμετρα και στους σταθμούς υπήρχε η δυνατότητα φιλοξενίας τη νύχτα για τους ταχυδρόμους.
Ο menzilhane διευθυνόταν από τον menzilçi, που οριζόταν στο σταθμό από την Πύλη, με την παρουσία του καδή και άλλων σημαντικών προσώπων στην αρμόδια περιοχή και λάβαινε ένα σημαντικό χρηματικό ποσό. Κατείχε αυτή τη θέση για έναν χρόνο, με την υποχρέωση να έχει συγκεκριμένο αριθμό αλόγων στη διάθεση των ταχυδρόμων. Προβλεπόταν επίσης ένα ορισμένο ποσό για τη σίτιση και τον εξοπλισμό των αλόγων, για παράδειγμα την ποσότητα σπόρων και άχυρου, που ο menzilçi έπρεπε να παίρνει από την περιοχή της αρμοδιότητάς του. Διαχειρίζονταν επίσης χρήματα για την ίππευση και τη μεταφορά της αλληλογραφίας, όπως σάκους, σέλλες, ζώνες.
Το ιπποφορβείο των Γιαννιτσών, που χρονολογείται στο β΄ μισό του 18ου αιώνα, είναι κτίσμα ορθογώνιο, λιθόκτιστο, με σιδερένιες θύρες στις μακρές πλευρές. Είχε τη δυνατότητα να φιλοξενήσει και να ταΐσει 16 ταχυδρομικά άλογα, σε ένα εμβαδόν κάπως μικρότερο από 200 τ.μ. Το κτίσμα καλύπτεται με δίρριχτη στέγη που σήμερα είναι κατεστραμμένη. Οικοδομήθηκε με λίθους και κροκάλες και οι τοίχοι του ενισχύονται με ξυλοδεσιές σε τρεις οριζόντιες ζώνες.
«Αποτελεί ένα μοναδικό μνημείο στο είδος του για όλο τον ελλαδικό χώρο και αξίζει να διασωθεί από την περαιτέρω φθορά και την ολοκληρωτική καταστροφή. Μαζί με τα υπόλοιπα αξιόλογα οθωμανικά μνημεία των Γιαννιτσών, όπως είναι τα λουτρά του Γαζή Εβρενός του 14ου αιώνα και ο τουρμπές που χρονολογείται στο β΄ μισό του 15ου αιώνα, στα χρόνια του Αχμέτ Μπέη, μπορεί να αναδείξει ακόμη περισσότερο την σπουδαία ιστορία της πόλης», δήλωσε ο κ. Ανδρούδης.
* Οι φωτογραφίες παραχωρήθηκαν από τον κ. Πασχάλη Ανδρούδη, ενώ τα σχέδια του ιπποφορβείου, είναι του αρχιτέκτονα, Σταύρου Απότσου.