*του Καθηγητή Γιάννη Βαληνάκη
Ενόψει της προσεχούς Συνόδου Κορυφής, η Τουρκία δεν φαίνεται να αλλάζει συμπεριφορά, ακόμη και υπό την απειλή των κυρώσεων. Προφανώς ούτε κυρώσεις που να την πονούν βλέπει, ούτε και η προηγούμενη εμπειρία της Συνόδου του Οκτωβρίου ήταν πραγματικά αρνητική για την ίδια. Τις φραστικές καταδίκες έχει μάθει να μην τις παίρνει στα σοβαρά, τον διχασμό των κρατών-μελών τον εκμεταλλέυεται προς ίδιο όφελος και με τη βοήθεια της Γερμανίας πετυχαίνει να μας επιβάλει κι ένα διάλογο —χωρίς όρους, εγγυήσεις και κανόνες— που δεν θέλουμε!
Αν όμως κατά τις διαβουλέυσεις που ήδη ξεκίνησαν είναι να βρεθούμε ξανά μπροστά σ'αυτό που είδαμε τον Οκτώβριο και οι εταίροι μας να προσπαθούν να ξεφύγουν με αναβλητικές υπεκφυγές, αξίζει (παράλληλα με τις επιδιώξεις για κυρώσεις και εμπάργκο όπλων) να συγκεντρώσουμε τα διπλωματικά πυρά μας στον πραγματικά καίριο στρατηγικό μας στόχο: να εξασφαλίσουμε οπωσδήποτε δραστικές αλλαγές υπέρ μας των αμφίσημων όρων σχετικά με τον μελλοντικό διάλογο με την Τουρκία που μας επιβλήθηκαν στη Σύνοδο του Οκτωβρίου.
Έχουμε επανειλημμένα υπογραμμίσει ότι οι κυρώσεις δεν είναι αυτοσκοπός. Είναι ένας τακτικός και ενδιάμεσος στόχος κι όχι ο τελικός: στρατηγική μας επιδίωξη στις Βρυξέλλες πρέπει να είναι να μην βρεθούμε συρόμενοι σε διμερή διάλογο όπως ακριβώς τον θέλει η Τουρκία: χωρίς όρους , διεθνείς κανόνες και εγγυήσεις. Παρά τις γνωστές αντιστάσεις εταίρων, ως κράτος-μέλος υπερτερούμε διπλωματικά και θεσμικά στις Συνόδους Κορυφής της ΕΕ απέναντι στην Τουρκία (δηλ. «παίζουμε στην έδρα μας»).
Άρα έχουμε και πολύ μεγαλύτερα περιθώρια να επηρεάσουμε ή και να μπλοκάρουμε τις διατυπώσεις που δεν μας ικανοποιούν αν κινηθούμε εξυπνα και με στρατηγική. Η στόχευσή μας όμως για κυρώσεις, το εμπάργκο όπλων κλπ φαίνεται να βάζει εκεί «όλα τα αυγά» μας και να παραβλέπει την επίτευξη του στρατηγικού μας στόχου: δηλ. ένα «ευρωπαϊκό», περιορισμένο, τεχνικό και νομικό διάλογο οριοθέτησης υφαλοκρηπίδας και ΑΟΖ σύμφωνα με τη Σύμβαση του ΟΗΕ, κι όχι εφ'όλης της (τουρκικής!) ύλης και μάλιστα υπό απειλή προκλήσεων και τετελεσμένων.
Ο κίνδυνος είναι δηλαδή να ξοδέψουμε ενδεχομένως όλο μας το διπλωματικό οπλοστάσιο πάνω σε κυρώσεις-χάδια που δεν θα κάμψουν τελικά την Τουρκία. Και αντίθετα, «κάτω από τη μύτη μας» να δώσει η ΕΕ (και με δική μας έγκριση!) στον Ερντογάν επικίνδυνα ανταλλάγματα σε βάρος μας: «θετική ατζέντα» (πχ κονδύλια και εμπορικά προνόμια), κυρίως όμως διάλογο χωρίς όρους και όρια, πολυμερή διάσκεψη τουρκικής έμπνευσης για την Αν.Μεσόγειο, πενταμερή για συνομοσπονδιακή λύση στο Κυπριακό κλπ.
Παίζοντας λοιπόν λογικά «στην έδρα μας» το ζητούμενο πρέπει να είναι ένα συνολικά θετικό πακέτο πέντε όρων για την απειλούμενη Ελλάδα και Κύπρο, κι όχι βέβαια για την Τουρκία...
Οι πέντε προϋποθέσεις για έναν διάλογο με την Τουρκία
Στρατηγικός στόχος της Ελλάδας είναι να αποτρέψουμε την Τουρκία από μια επίθεση κατά της χώρας μας και να οριοθετήσουμε διεκδικητικά τις «θαλάσσιες ζώνες» (εννοώντας υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ) σε πλαίσιο «ευρωπαϊκής καλής γειτονίας». Άρα, η ζωτικότερη επιδίωξή μας στην επικείμενη Σύνοδο Κορυφής πρέπει να είναι η διασφάλιση ενεργού και πολύπλευρης υποστήριξης της ΕΕ απέναντι στον χαρακτήρα και το πλαίσιο αρχών του ελληνοτουρκικού διαλόγου (και του Κυπριακού): με όρους, κανόνες και εγγυήσεις, φιλειρηνικό και «ευρωπαϊκής καλής γειτονίας» διάλογο, κι όχι με πολεμοχαρείς απειλές και εκβιασμούς.
Ιδίως τώρα που ο Ερντογάν υποκρίνεται ότι τον ενδιαφέρει η ευρωπαϊκή προοπτική να θέσουμε συγκεκριμένες προυποθέσεις για διάλογο και πιεστικότατα να ζητήσουμε να τις υιοθετησει στις αποφάσεις της Συνόδου η ΕΕ. Άλλωστε τέτοια πολιτικά προπαιτούμενα έχουν ήδη συμφωνηθεί επί κυβέρνησης Κώστα Καραμανλή στο Διαπραγματευτικό Πλαίσιο ΕΕ-Τουρκίας το 2005. Ας αντιστρέψουμε δηλαδή την συνήθη κι εύκολη ροπή των περισσότερων εταίρων μας προς τις δήθεν «ίσες» αποστάσεις «για να ξεμπερδεύουν», και να στηρίξουν τη δική μας -απόλυτα λογική αλλά και πλήρως ευρωπαϊκή- θέση.
Είναι παράλληλα καιρός να συνειδητοποιήσουμε ότι ο «διάλογος κωφών» και οι διερευνητικές επαφές που μέχρι το 2016 με πολλή υπομονή διεξαγάγαμε, ανήκει στο παρελθόν. Τα περισσότερα δεδομένα έχουν αλλάξει και οι πραγματικές προθέσεις του Ερντογάν για αναθεωρηση των διεθνών συνθηκών δεν κρύβονται πιά. Μια χώρα με «έξυπνη» στρατηγική δεν επιτρέπεται να προσέλθει σε ένα επικίνδυνο και άνευ όρων διάλογο εκτός ευρωπαϊκού πλαισίου. Οφείλει γι αυτό να αξιοποιήσει την ευκαιρία της Συνόδου και να εξασφαλίσει από την ΕΕ (και να καταγραφεί στα Συμπεράσματα) σαφή στήριξη στον στρατηγικό της στόχο: ότι ένας ελληνο-τουρκικός διάλογος έχει νόημα και δεν οδηγεί σε χειροτέρευση των συνθηκών μόνο αν πληροί μιά σειρά καίριων προυποθέσεων . Άρα, ως υποδειγματικά μετριοπαθές, αυτοσυγκρατηθέν επί μήνες (και χρόνια) και σταθερά φιλειρηνικό μέλος της ΕΕ, η Ελλάδα μπορεί να προσέλθει σε διερευνητικές επαφές με την Τουρκία μόνο υπό τους παρακάτω όρους:
1. Η Τουρκία πρέπει να καταδικάσει πειστικά και έμπρακτα τις απειλές και τη χρήση στρατιωτικής βίας (όχι με γενικές κι αόριστες διατυπώσεις και μόνο για μερικές ώρες και μέρες!)
2. Ο διάλογος για τις θαλάσσιες ζώνες είναι νοητός μόνο στη βάση της Σύμβασης του ΟΗΕ για το δίκαιο της θάλασσας και των σχετικών διεθνών Συνθηκών και συμφωνιών (Λωζάνης, Παρισίων, Πρωτοκόλλων του 1932 κλπ) και με στόχο την οριοθέτηση όσων ζωνών πράγματι απαιτούν οριοθέτηση. Εξυπακούεται ότι οι προκαταρκτικοί αυτοί όροι αφορούν στον καθαρά διερευνητικό διάλογο κι όχι στην ουσία του και στις διαπραγματευτικές θέσεις με τις οποίες θα πρέπει να προσέλθουμε για την οριοθέτηση, ζήτημα καίριο στο οποίο έχουμε επανειλημμένα αναφερθεί (βλ. και «Η Ελλάς των τεσσάρων θαλασσών», εκδ. Ι.Σιδέρη 2020).
3. Η Άγκυρα οφείλει να παραδώσει όλα τα ευρήματα-προιόντα των παράνομων ερευνών που (έστω, λέει ότι ) διεξήγαγε στην Ανατ.Μεσόγειο( η ίδια ισχυρίζεται ότι ερεύνησε 12.000 τετρ.χλμ —παράνομα κατά το διεθνές δίκαιο αλλά και κατά την ίδια την ΕΕ ).
4. Η ΕΕ χωρίς περιστροφές να εγκαταλείψει άμεσα α) την (τουρκική!) ιδέα περί πολυμερούς διάσκεψης για την Αν.Μεσόγειο που πολύ κακώς αφέθηκε να προωθούν οι κκ. Μισέλ και Μπορέλ και μόνο τουρκικούς στόχους εξυπηρετεί, και β) την επανέναρξη διαπραγματεύσεων υπό τον ΟΗΕ («πενταμερή») για το Κυπριακό μετά από τους νέους τουρκικούς εκβιασμούς για συνομοσπονδιακή λύση (δηλ. κυριαρχία του Ερντογάν σε ολόκληρο το νησί!) και τα επαπειλούμενα τετελεσμένα στο Βαρώσι.
5. Η ΕΕ να στηρίξει/εγγυηθεί το παραπάνω πλαίσιο προκαταρκτικών όρων με συγκεκριμένες αποφάσεις της στην Σύνοδο Κορυφής και να το προτάξει ως προυπόθεση για οποιαδήποτε συζήτηση για θετική ατζέντα ΕΕ-Τουρκίας.
Δεν θα είναι πολύ εύκολο να απορρίψουν οι περισσότεροι στην ΕΕ ένα τέτοιο πλαίσιο όρων που θα έπρεπε λογικά να θεωρήσουν πλήρως «ευρωπαϊκό» και αυτονόητο.
Δεν τους ζητάμε να θυσιάσουν οικονομικά συμφέροντα, δεν χάνουν επιχειρηματικά deals, όσα απαιτούμε είναι ουσιαστικά βασικές αξίες της ΕΕ. Όμως στη Σύνοδο Κορυφής του Οκτωβρίου αποδεχθήκαμε —πιθανόν γιατί επικεντρώσαμε τη μάχη σχεδόν αποκλειστικά στις κυρώσεις— επικίνδυνα ασαφείς διατυπώσεις. Στην νέα Σύνοδο σχετικά εύκολα μπορούμε και πρέπει οπωσδήποτε να τις βελτιώσουμε χτίζοντας έτσι το σωστό (αλλά και συμφέρον!) πλαίσιο ενός ισορροπημένου και ασφαλούς ελληνοτουρκικού διαλόγου με ευρωπαϊκές εγγυήσεις.
Ταυτόχρονα, δεν αεροβατούμε πιστεύοντας ότι με τις παραπάνω κινήσεις εξαφανίσαμε και το πρόβλημα ενός μαινόμενου πολεμοχαρούς γείτονα. Συνιστούν όμως κρίσιμα και απαραίτητα βήματα προς μιά θετικότερη στρατηγική πιο «διεκδικητικής εξομάλυνσης» με την γείτονα. Ας αντιστρέψουμε με «έξυπνες» κινήσεις την επιχειρούμενη επικράτηση της γερμανοκεντρικής (ούτε κάν εξισορροπητικής) «ρεαλιστικής σύνεσης» υπέρ της Άγκυρας κι ας εγκλωβίσουμε εμείς ως γνήσιοι απόγονοι του Οδυσσέα την Τουρκία σε ένα ασφυκτικό πλαίσιο νομικών κανόνων και ευρωπαϊκών αρχών, όρων και εγγυήσεων για μιά έμπρακτη και ειλικρινή ειρηνική συμβίωση.
*Ο Γιάννης Βαληνάκης είναι πρώην υφυπουργός Εξωτερικών και πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κέντρου Αριστείας, ΕΚΠΑ