Ήταν γενναίοι, ατρόμητοι στη μάχη, σκληροί πολεμιστές. Και ως τέτοιοι είχαν ταφές με ηρωικό χαρακτήρα, γεγονός που αντανακλά τη δύναμή τους στην πορεία για την κατοχύρωση εδαφικών κτήσεων.
Οι γενναίοι πολεμιστές της αρχαίας Μακεδονίας θάβονταν κατά την αρχαϊκή περίοδο (6ος π.Χ. αιώνας) με χρυσές μάσκες, χρυσά ελάσματα και εποφθάλμια. Ανάλογα οι εύπορες νεαρές γυναίκες έφεραν στο πρόσωπο επίσης χρυσές μάσκες, διαδήματα και πλούσια κοσμήματα.
Οι πολύχρονες ανασκαφές στο Αρχοντικό Πέλλας έφεραν στο φως πλήθος τέτοιων κτερισμάτων και αποκάλυψαν μια ταφική πρακτική που έχει την ερμηνεία της στην προαιώνια αγωνία του ανθρώπου για τη φθορά και στη βαθιά του πίστη για την ύπαρξη ζωής μετά τον θάνατο.
Όπως ο χρυσός είναι άφθαρτος, έτσι και ο γενναίος πολεμιστής θα μείνει αθάνατος και θα θυμίζει στο διηνεκές τη λαμπρή του παρουσία στη μάχη.
Χρυσά προσωπεία βρέθηκαν παλαιότερα σε ταφικό σύνολο αρχαίου νεκροταφείου, το οποίο χρονολογείται στο 520-500 π.Χ., στη Σίνδο Θεσσαλονίκης και σχετικά πρόσφατα στο νεκροταφείο της Αχλάδας στη Φλώρινα. Βρέθηκαν ακόμη στις Αιγές, στην Πύδνα, στη Μίεζα, στην Εορδαία και αλλού. Ωστόσο οι μάσκες που αποκαλύφθηκαν στο μεγάλο νεκροταφείο του Αρχοντικού Πέλλας και στις περισσότερες από 1.000 ταφές που ανασκάφηκαν εντυπωσιάζουν.
Ο αρχαίος οικισμός του Αρχοντικού Πέλλας, που κατοικούνταν από τη νεολιθική εποχή μέχρι τους υστεροβυζαντινούς χρόνους, βρισκόταν στον ΒΔ μυχό του Θερμαϊκού κόλπου. «Πρόκειται ενδεχομένως για την Τύρισσα, που αργότερα αναφέρεται ως πόλισμα ανάμεσα στην Πέλλα και στην Κύρρο», σύμφωνα με τον αρχαιολόγο που επί σειρά ανέσκαπτε το Αρχοντικό, Παύλο Χρυσοστόμου. Η στρατηγική του θέση κατέστησε το Αρχοντικό ένα σπουδαίο εμπορικό κέντρο, που βοήθησε στις ανταλλαγές μεταξύ του Αιγαίου, της μακεδονικής ενδοχώρας και των Βαλκανίων.
Οι ανασκαφές του Παύλου Χρυσοστόμου και της ομάδας του έχουν εντοπίσει τέσσερα νεκροταφεία γύρω από τον οικισμό, με τις ταφές να χρονολογούνται από την Ύστερη Εποχή του Σιδήρου μέχρι τα Πρώιμα Ελληνιστικά Χρόνια.
Σε εφτά από τις ταφές -4 ανδρικές και 3 γυναικείες- οι νεκροί έφεραν ολόχρυσες μάσκες στο πρόσωπο, ενώ εκτιμάται ότι τα χρυσά προσωπεία ήταν πολλά περισσότερα, σε συλημένους ήδη από την αρχαιότητα τάφους. Οι αρχαιοκάπηλοι απέσπασαν τα χρυσά, πολύτιμα ευρήματα, μαζί με τυχόν κοσμήματα, αγγεία και προσωπικά αντικείμενα των νεκρών.
Σε μία από τις γυναικείες ταφές, μιας νεαρής γύρω στα 30 που πέθανε περίπου το 540-530 π.Χ., η χρυσή μάσκα έφερε οπές από τις οποίες περνούσε κλωστή για να τη συγκρατεί στο πρόσωπο και να έμενε στη θέση της, όταν θα άρχιζε η αποσύνθεση. Ο τρόπος ταφής μαρτυρά ένα πρόσωπο υψηλού κύρους με ξεχωριστό ρόλο και θέση στην τοπική κοινωνία του Αρχοντικού, καταγόμενο από ένα ισχυρό γένος.
Οι χρυσές μάσκες είχαν πάνω τους σύμβολα, όπως λιοντάρια και άλλα αιλουροειδή, μυθικά όντα, όπως σφίγγες, δελφίνια, δέντρα, όστρακα, και φυτικά μοτίβα, που αντιπροσωπεύουν τη γη, τον ουρανό και το υγρό στοιχείο.
Σε αντίθεση με τις μάσκες στα γυναικεία πρόσωπα, αυτές των πολεμιστών συγκρατούνταν με το χάλκινο κράνος, ενώ σε άλλες ταφές βρέθηκαν χρυσά και σπανιότερα επίχρυσα εποφθάλμια ελάσματα που υποκαθιστούσαν τις μάσκες και τοποθετούνταν στη θέση των ματιών.
Από το 570 π.Χ. και μετά στη Μακεδονία εμφανίζεται μια έξαρση του εθίμου με τα χρυσά επιστόμια, τα οποία έφραζαν το στόμα του νεκρού, καθώς και χρυσά διαδήματα για τις γυναικείες ταφές.
Οι γενναίοι πολεμιστές και οι εύπορες νεαρές γυναίκες θάβονταν με τα αγαπημένα τους αντικείμενα, ακόμη και τα πιο ακριβά και πολύτιμα κοσμήματα, ενώ πλήθος πήλινων και χάλκινων αγγείων, όπλα, συμποσιακά σκεύη και μεταλλικά ομοιώματα ρίχνονταν στον τάφο. Όσο πιο σημαντικό πρόσωπο ήταν ο νεκρός ή η νεκρή τόσο περισσότερα κτερίσματα έφερε μαζί στο αιώνιο ταξίδι.
Ειδικά δε για τον χρυσό, σχετιζόταν με τα διαβατήρια έθιμα και τις δοξασίες της εποχής για τη μετά θάνατον ζωή και συμβόλιζε την άφθαρτη σχέση του νεκρού με τον χρόνο. Συμβόλιζε με άλλα λόγια πως αυτός θα έμενε στην αιωνιότητα για να θυμίζει τα σπουδαία κατορθώματά του στη μάχη ή στην κοινωνική ζωή.
Για τους ανασκαφείς του Αρχοντικού το έθιμο της χρυσής νεκρικής μάσκας ξεκίνησε σε μακεδονικό έδαφος και πιθανόν συνδέει τους κατοίκους με την Αργολίδα πριν την Κάθοδο των Δωριέων, ενισχύοντας έτσι τον ισχυρισμό για την καταγωγή των Τημενιδών από τους Δωριείς.
Όλα τα εντυπωσιακά ευρήματα από τον αρχαιολογικό χώρο του Αρχοντικού εκτίθενται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας, προκαλώντας τον θαυμασμό των Ελλήνων και ξένων επισκεπτών.
*Οι φωτογραφίες προέρχονται από την παρουσίαση του Παύλου Χρυσοστόμου, «Οι Μακεδόνες του Αρχοντικού Πέλλας», που έγινε σε ημερίδα του Αρχαιολογικού Μουσείου Πέλλας, καθώς και από το Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας.