Skip to main content

Τα μέτρα για τον κορωνοϊό και οι ψυχολογικές επιπτώσεις στον πληθυσμό

Μία σύντομη επιστημονική ερμηνεία για τις ψυχολογικές αντιδράσεις των πολιτών στα μέτρα για την πανδημία. Γράφει ο Παιδοψυχολόγος Κωνσταντίνος Δημάτης

Του Κωνσταντίνου Δημάτη*

Οι ψυχολογικές αντιδράσεις των πολιτών στα μέτρα της ελληνικής κυβέρνησης και στις οδηγίες του Εθνικού Οργανισμού Δημόσιας Υγείας (ΕΟΔΥ) για περιορισμό του ρυθμού μετάδοσης του Κορωνοϊού COVID-19: Μία σύντομη επιστημονική ερμηνεία βασισμένη στη Θεωρία του Δεσμού (Attachment Theory).

Η Θεωρία του Δεσμού και η Κοινωνική Ρύθμιση των Συναισθήματων

Η κοινωνική ρύθμιση των συναισθημάτων είναι πανανθρώπινο φαινόμενο1,2,3. Η αναζήτηση επαφής με το συνάνθρωπο, η επικοινωνία, η κοινωνική διάδραση, το φύσικο άγγιγμα και το χάδι, η αγκαλιά, δρουν κατευναστικά και αποδυναμώνουν τη διέγερση που προκαλούν οι επώδυνες ή αγχογόνες καταστάσεις. Οι επιστήμονες απέδειξαν πειραματικά ότι η παρουσία ενός αγαπημένου προσώπου και το κράτημα του χεριού κατά τη διάρκεια της προσμονής ενός δυσάρεστου ερεθίσματος, ασκεί μία πολύ ισχυρή ευεργετική επίδραση μειώνοντας σημαντικά το βαθμό ενεργοποίησης συγκεκριμένων περιοχών του εγκεφάλου. Οι περιοχές αυτές φαίνεται να είναι υπεύθυνες για τις συναισθηματικές αντιδράσεις ενός ατόμου όταν καλείται να διαχειριστεί απειλητικά ερεθίσματα.4,5

Η πανδημία του Κορωνοϊού COVID-19 αποτελεί μία τεράστια απειλή για την υγεία μας και εξ ορισμού ανακινεί μέσα μας έντονα συναισθήματα αποχωρισμού, εγκατάλειψης και απώλειας. Απώλειας της καθημερινότητας μας, της ελευθερίας μας, της εργασίας μας, των κοινωνικών μας σχέσεων, των δεσμών με την ευρύτερη οικογένεια μας, της υγείας μας και τελικά φόβους για απώλεια της ίδιας της ανθρώπινης ζωής. Και στο φόβο, είμαστε φτιαγμένοι να απαντάμε αναζητώντας τα πρόσωπα εκείνα που θα μας καθησυχάσουν, θα μας παρηγορήσουν, θα σταθούν στο πλάι μας1.

Αυτή η ανάγκη για αλληλεπίδραση και επαφή δεν είναι κάτι που μαθαίνεται στην πορεία της ζωής. Είναι εγγενής. Είμαστε σχεδιασμένοι εκ φύσεως να προσδενόμαστε στους άλλους. Μέσα από τα εκατομμύρια έτη φυσικής εξέλιξης που προηγήθηκαν της σημερινής εποχής, ο άνθρωπος έχει εξελίξει ένα περίπλοκο σύστημα συμπεριφοράς, αυτό του δεσμού (Αttachment Behavioral System), βασικός στόχος του οποίου είναι η επιβίωση· του ατόμου και κατ’ επέκταση του είδους μας1. Κατά τον σχηματισμό των πρωτόγονων ανθρώπινων

κοινωνιών, η εγγύς συμβίωση των ανθρώπων σε μεγάλες οικογένειες και στις πρώτες κοινωνικές ομάδες προσέφερε ένα θεμελιώδες βιολογικό πλεονέκτημα, διασφαλίζοντας την προστασία των απογόνων από τα αρπακτικά και σαρκοφάγα ζώα1.

Το Ψυχολογικό Παράδοξο της Πανδημίας του Κορωνοϊού COVID-19

Η επίθεση του Κορωνοϊού COVID-19 δεν περιορίζεται μόνο στο αναπνευστικό μας σύστημα. Η προσπάθεια για ανάσχεση της εξάπλωσης του ιού καθιστά αναγκαία μία ριζική αλλαγή του τρόπου ζωής μας, συνάμα, όμως, απειλεί και κάτι εξίσου αν όχι πιο βαθύ· τις θεμελιώδεις μας άμυνες απέναντι στον κίνδυνο και τον φόβο. Η ψυχολογική κατάσταση που έχουμε εισέλθει ως πολίτες μιας χώρας που αντιμετωπίζει την απειλή του COVID-19 θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ένα παράδοξο. Μοιάζει με το ακραίο δίλημμα που αντιμετωπίζει ένα μικρό παιδί που ξαφνικά συνειδητοποιεί ότι η μητέρα του έχει ήδη περάσει στο απέναντι πεζοδρόμιο και ανάμεσα τους παρεμβάλλεται ένας δρόμος ταχείας κυκλοφορίας. Ο κίνδυνος να χτυπηθεί από διερχόμενο αυτοκίνητο ενεργοποιεί αυτόματα το Σύστημα του Δεσμού. Το Σύστημα του Δεσμού με τη σειρά του κινητοποιεί τον οργανισμό προς αναζήτηση εγγύτητας με τη μητέρα. Αυτός είναι ο μηχανισμός με τον οποίο το παιδί είναι εξοπλισμένο από τη φύση για να απαντά στις απειλές. Η εξέλιξη του ανθρώπινου είδους αποφάσισε πριν εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια για αυτό: στο φόβο, ο οργανισμός μας αντιδρά αυτόματα αναζητώντας εγγύτητα και επαφή με άλλα άτομα του ίδιου είδους. Αλλά στην προκειμένη περίπτωση, η αναζήτηση εγγύτητας και επαφής με τη φιγούρα του δεσμού, αντί να βοηθήσει, θα εκθέσει το άτομο σε ακόμη μεγαλύτερο κίνδυνο, αυτόν του τραυματισμού από αυτοκίνητο, ή, κατ΄αναλογίαν με τη σημερινή κατάσταση, αυτόν της μεγαλύτερης διασποράς του Κορονωϊού COVID-19.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι αντιδράσεις στην ομάδα των ηλικιωμένων. Παρόλο που φαίνεται να κινδυνεύουν περισσότερο από τις υπόλοιπες ηλικιακές ομάδες από τα συμπτώματα που προκαλεί ο Κορωνοϊός, εντούτοις σε αρκετές περιπτώσεις δείξανε δυσκολία να ακολουθήσουν τις υποδείξεις των υγειονομικών αρχών. Ας μην ξεχνάμε, όμως, πως πολλοί από αυτούς έχουν περάσει ξανά από ακραίες συνθήκες, ακόμα και από συνθήκες πολέμου. Και κατάφεραν να επιβιώσουν χάρη στους δεσμούς με τους άλλους ανθρώπους και την αλληλεγγύη. Πόσο εύκολο είναι για όλους αυτούς τους ανθρώπους να προσαρμοστούν τώρα σε έναν άγνωστο εχθρό που απαιτεί ολική αναθεώρηση της άμυνας μας απέναντι στο φόβο; Πώς να προσαρμοστούν σε ένα περιβάλλον που διαφέρει ριζικά από το “περιβάλλον εξελικτικής προσαρμογής”6 στο οποίο γεννήθηκαν, μεγάλωσαν και προσαρμόστηκαν;

Ψυχολογικές Επιπτώσεις της Καθολικής Απαγόρευσης της Κυκλοφορίας

Το θέμα δεν είναι μόνο η υιοθέτηση των μέτρων. Ακόμα και αν οι πολίτες υποστηρίξουν στο σύνολο τους τα μέτρα περιορισμού, ακόμα και αν η έκβαση είναι επιτυχής, που ελπίζουμε και πιστεύουμε ότι θα είναι, η ίδια η εφαρμογή των μέτρων για πολλές ημέρες, εβδομάδες, ή και μήνες, ελλοχεύει πολλούς και σοβαρούς κίνδύνους για την ψυχική υγεία του πληθυσμού της χώρας. Την ώρα που γράφεται η συγκεκριμένη εργασία, η κυβέρνηση έχει ανακοινώσει την καθολική απογόρευση κυκλοφορίας. Δεν είναι παράλογο να εικάσει κανείς ότι όσο πιο ψυχοπιεστική γίνεται η γενικότερη κατάσταση στην χώρα τόσο αναμένεται μία ραγδαία εξάπλωση των “ιών” του άγχους, του πανικού, των καταναγκασμών, της κατάθλιψης, της επιθετικότητας, της ενδοοικογενειακής βίας, της αποξένωσης και της μοναξιάς.

Επιστρέφοντας στο προηγούμενο παράδειγμα μας, στα διερχόμενα αυτοκίνητα που παρεμβάλλονται ανάμεσα στο παιδί και στη μητέρα του, το ακραίο δίλημμα που έχει να αντιμετωπίσει το παιδί μοιάζει να καταλήγει σε ένα αδιέξοδο. Εδώ βρίσκεται το παράδοξο. Η προσέγγιση της μητρικής φιγούρας, η οποία σε φυσιολογικές συνθήκες λειτουργεί ως ασφαλής βάση (secure base)7 για το παιδί και κατευνάζει το φόβο του, στην προκειμένη περίπτωση αποτελεί την πηγή του κινδύνου! Στην προσπάθεια του παιδιού να την προσεγγίσει, τίθεται σε κίνδυνο η επιβίωση του. Το παιδί εγκλωβίζεται σε μία σύγκρουση προσέγγισης-αποφυγής της μητρικής φιγούρας, σύγκρουση στην οποία δε διαφαίνεται κάποια πιθανή διέξοδος. Να διασχίσει το δρόμο ισοδυναμεί με σοβαρή πιθανότητα τραυματισμού. Αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το να παραμείνει μόνο του πίσω συνιστά επίσης μία σοβαρή υπαρξιακή απειλή. Πολλές φορές στον ανθρώπινο νου ο φόβος της μοναξιάς ίσως να μετράει περισσότερο από το φόβο της σωματικής υγείας.

Φαινόμενα Ψυχικής Αποδιοργάνωσης

Η ανεπίλυτη σύγκρουση ανάμεσα σε δύο φόβους, ανάμεσα στην εγκατάλειψη και τον τραυματισμό, ή ανάμεσα στη μοναξιά και στην μόλυνση από τον Κορωνοϊό, μας φέρνει κοντά σε φαινόμενα ψυχικής αποδιοργάνωσης8 τα οποία ονομάζονται έτσι γιατί το άτομο στερείται μίας συνεκτικής και οργανωμένης στρατηγικής διαχείρισης του στρες. Έαν η υπερ- ενεργοποίηση των συναισθημάτων απέναντι στο φόβο αντιπροσωπεύει μία λύση μάχης (fight response), ενώ η απενεργοποίηση των συναισθημάτων προετοιμάζει τον οργανισμό για απόδραση από τον κίνδυνο (flight response), η αποδιοργάνωση στο σύστημα του δεσμού ταυτίζεται με την ύστατη λύση όταν όλα πια μοιάζουν χαμένα: την παράλυση από το φόβο (freeze)9,10. Όσο μεγαλύτερη η διάχυση της αποδιοργάνωσης τόσο οι επιλογές μοιάζουν τυχαίες και αποσπασματικές και η συνοχή της κοινωνικής ομάδας απειλείται σοβαρά.

Η εξάπλωση του Κορωνοϊού - COVID-19 επιβάλλει ακραία μέτρα κοινωνικής απομόνωσης. Εύλογο είναι πως τα μέτρα αυτά δημιουργούν μία τεράστια ψυχολογική πίεση στο κοινωνικό σύνολο και την ίδια στιγμή αφαιρούν σημαντικό μέρος από τις διαθέσιμες πηγές ασφαλούς βάσης, από τους κρυφούς ρυθμιστές11 των διαπροσωπικών σχέσεων που είχε αναπτύξει μέχρι σήμερα ο κάθε πολίτης, ώστε να επανέρχεται σε τροχιά ψυχολογικής ασφάλειας στο τέλος της ημέρας. Από την άλλη πλευρά, δεν τίθεται αμφιβολία ότι τα μέτρα είναι αναγκαία. Χωρίς την εφαρμογή των μέτρων, ο καθένας μας μοιάζει ευάλωτος σαν ένα παιδί που στέκεται μόνο του, έτοιμο να διασχίσει ένα δρόμο ταχείας κυκλοφορίας. Καθώς, όμως οι μέρες απομόνωσης θα αυξάνονται, αναμένονται να εκδηλωθούν συχνά φαινόμενα αποδιοργάνωσης· στιγμές, δηλαδή, όπου οι διαθέσιμες στρατηγικές αντιμετώπισης της κρίσης θα μοιάζουν μη λειτουργικές, ενώ η απουσία διαθέσιμων υποστηρικτικών δικτύων θα αφήνει ένα κενό.

Κοινωνικές Πολιτικές Σχεδιασμένες να Ανταποκριθούν στις Διαφορικές Στρατηγικές Διαχείρισης του Φόβου

Και εδώ ακριβώς έγκειται και ο ρόλος της πολιτείας. Να παρέχει ψυχοκοινωνικές υπηρεσίες και υποστηρικτικά δίκτυα για τους πολίτες που θα υποκαταστήσουν για όσο διάστημα χρειαστεί αυτό που απωλέσανε με την πανδημία. Δομές διασύνδεσης με εξειδικευμένες παρεμβάσεις που θα φθάσουν σε κάθε σπίτι, που θα αγκαλιάσουν όλους τους πολίτες ανεξαιρέτως, και όχι μόνο υπηρεσίες που θα αναμένουν πότε θα επικοινωνήσει ο πολίτης μαζί τους. Όσο πολύτιμες και αν είναι οι τελευταίες, κάποιοι από τους συμπολίτες μας μπορεί να έχουν ήδη μεταβεί στο στάδιο της αποδιοργάνωσης, κατά το οποίο η αναζήτηση βοήθειας μπορεί να φαντάζει στα μάτια τους μάταιη.

Για μία επιτυχημένη στρατηγική των υγειονομικών αρχών για τον περιορισμό της εξάπλωσης του Κορωνοϊού COVID-19, η διαφορετική στάση του κάθε πολίτη απέναντι στο φόβο - και όχι απλά και μόνο η απειθαρχία ή ανοησία - αποτελεί κρίσιμο παράγοντα και πρέπει

να ληφθεί σοβαρά υπόψη. Το μήνυμα των αρμοδίων αρχών πρέπει να είναι διατυπωμένο με τρόπο που θα ενισχύει την ικανότητα του κοινωνικού συνόλου να προσαρμοστεί στις ακραίες συνθήκες μέσα από:

• Την ενεργητική κινητοποίηση των πολιτών για δημιουργική δράση και την αίσθηση ότι αποκτούν έλεγχο της κατάστασης σε αντίθεση με την ακινητοποίηση και παράλυση που προκαλεί η αγωνία και ο τρόμος ή η ενοχή,

• Την αναγνώριση ότι οι πολίτες με τη δράση τους μπορούν να συνεισφέρουν στο κοινωνικό σύνολο και να κάνουν τη διαφορά,

• Τη συνειδητοποίηση ότι είναι πολύτιμα μέλη ενός αναπόσπαστου και αλληλέγγυου συνόλου και ότι συμμετέχουν ισότιμα στην ικανότητα ολόκληρης της κοινωνικής ομάδας να επιβιώσει. Ότι η διαφορετικότητα του κάθε μέλους είναι πραγματικά ωφέλιμη και προσθέτει πιθανότητες επιτυχίας του εγχειρήματος,

• Την παρουσίαση συγκεκριμένων εναλλακτικών και τεχνολογικών τρόπων για το πώς, σε συνθήκες περιορισμού και απομόνωσης, θα διατηρηθούν και θα διαφυλαχθούν οι ζωτικοί δεσμοί αγάπης, ιδιαίτερα για τους πιο μοναχικούς και ευάλωτους συμπολίτες μας,

• Την προώθηση πρακτικών τρόπων κατευνασμού (ασκήσεις χαλάρωσης, άθληση, δραστηριότητες που αποφορτίζουν) για τα άτομα που τείνουν να απενεργοποιούν και να απαξιώνουν τα συναισθήματα άγχους και ευαλωτότητας όταν βρίσκονται αντιμέτωπα με το φόβο,

• Την προώθηση συνεχούς διαθεσιμότητας υποστηρικτικών δικτύων και δομών για όλους, αλλά και για τα άτομα που τείνουν να υπερ-ενεργοποιούν τη συναισθηματική τους έκφραση, όταν βρίσκονται αντιμέτωπα με το φόβο.

Η Ασφάλεια μου Προϋποθέτει τη δική σου Ασφάλεια

Τις τελευταίες δεκαετίες, παρατηρήθηκε αύξηση των ανισοτήτων στις δυτικές κοινωνίες. Ανάμεσα στις αρνητικές συνέπειες ήταν η κυριαρχία μίας διάχυτης καχυποψίας, μιας ρήξης της εμπιστοσύνης μεταξύ των ομάδων, αλλά και μεταξύ των κοινωνικών ομάδων και της πολιτείας, μία εκθετική διασπορά καθημερινών φαινομένων αποξένωσης, εγωισμού και παθολογικού ναρκισσισμού12. Η κρίση που πυροδοτεί σήμερα η πανδημία, ας γίνει η μεγάλη ευκαιρία να φτάσουμε σε μία συνειδητοποιημένη κοινωνία, μία κοινωνία που στοχάζεται και αυτο-στοχάζεται. Μία κοινωνία στην οποία θα έχουμε όλοι αφομοιώσει σε ένα νέο τρόπο ζωής μία βασική αρχή επιβίωσης: η φυσική και ψυχολογική ασφάλεια του κάθε μέλους και της κάθε ομάδας του κοινωνικού συνόλου προϋποθέτουν την ασφάλεια όλων των υπολοίπων χωρίς καμία εξαίρεση. Μία τέτοιου είδους συνειδητοποίηση είναι αδύνατο να επιτευχθεί μέσα σε κλίμα αβεβαιότητας ή πανικού, παρά μονάχα σε μία πολιτεία που επανορθώνει τους διαρηγμένους δεσμούς και λειτουργεί ως ασφαλής βάση για όλους τους ανθρώπους της.

"Κανένας άνθρωπος δεν είναι νησί, ένα ακέραιο σύμπαν από μόνος του· κάθε άνθρωπος είναι κομμάτι της Ηπείρου, μέρος της στεριάς· αν ένα σβολαράκι γης παρασυρθεί από τη Θάλασσα, η Ευρώπη μικραίνει, το ίδιο όπως κι αν παρασυρθεί ένα Ακρωτήρι, το ίδιο όπως κι αν παρασυρθεί το αρχοντικό των φίλων σου, ή και το δικό σου ακόμα· του κάθε ανθρώπου ο θάνατος εμένα λιγοστεύει, γιατί εγώ είμαι δεμένος με την Ανθρωπότητα. Γι’ αυτό ποτέ μη στείλεις να σου πουν για ποιον χτυπά η καμπάνα· για σένα χτυπά.”

- John Donne

*Ο Kωνσταντίνος Δημάτης είναι Κλινικός Παιδοψυχολόγος (MSc), Υποψήφιος Διδάκτορας Τμήμα Ψυχολογίας, Α.Π.Θ.