Βαδίζοντας επί της Βασιλίσσης Όλγας, στην πάλαι ποτέ συνοικία των Εξοχών στέκει αγέρωχο ένα κτήριο που μαρτυρά τον πόνο της προσφυγιάς αλλά και τη χαρά της αγκαλιάς και της δεύτερης ευκαιρίας. Ο λόγος, για το σημερινό κτήριο του Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών που παλαιότερα στέγαζε το ορφανοτροφείο «Η Μέλισσα».
Η Βίλλα Οσμάν Αλή Μπέη, όπως ονομαζόταν, πριν από το ορφανοτροφείο γνώρισε πολλές χρήσεις. Κτίστηκε το 1897 ως έπαυλη του Οσμάν Αλή Βέη, Τούρκου εμπόρου. Το 1908 αγοράστηκε από τον Αθανάς Σοπώφ, εμπορικό ακόλουθο της Βουλγαρίας και στέγασε από το 1909 την Εμπορική Υπηρεσία της Βουλγαρίας και από το 1914 το Γενικό Προξενείο της, ενώ το 1913 είχε φιλοξενηθεί στο κτήριο ο βασιλιάς της Βουλγαρίας Φερδινάνδος Β΄. Το 1915 καταλήφθηκε από τους Γάλλους και μετατράπηκε σε Στρατηγείο τους. Το 1916, τη χρονιά του κινήματος της Θεσσαλονίκης, φιλοξενήθηκαν στο κτήριο οι Βενιζέλος, Δαγκλής και Κουντουριώτης. Σήμερα, εκτος από το κέντρο Βυζαντινών Ερευνών, εκεί στεγάζεται και το Σωματείο «Η Μέλισσα».
Τότε έρχεται όμως η Μικρασιατική Καταστροφή και το κτήριο μετατρέπεται σε στέγη για τα ορφανά και τα προσφυγόπουλα από τις ξεριζωμένες πατρίδες και αποκτά έως και το 1977 μία πηγή χαράς και δημιουργικότητας για εκατοντάδες παιδιά που παρέμειναν δίχως οικογένεια.
Όμως, το κτήριο πήρε ζωή χάρις σε μία γυναίκα που αφιέρωσε τη ζωή της στα 80 ορφανά που αρχικά έφθασαν στη Θεσσαλονίκη από τη Σμύρνη το 1922 αλλά και στα υπόλοιπα προσφυγόπουλα που έχρηζαν στέγασης και φροντίδας μετά την έλευσή τους στην πόλη.
Το όνομα της διευθύντριας του ορφανοτροφείου Σμύρνης, της Αικατερίνης Κοντοστάθη - Τουρτούρη, παρέμεινε συνυφασμένο με την αυταπάρνηση αλλά εν τέλει και με την ίδια τη Μέλισσα.
Όπως περιγράφει η ίδια σε μία εκπομπή από το αρχείο της ΕΡΤ που μεταδόθηκε τη δεκαετία του '80, το 1922 παρουσιάστηκε μία θέση για την ίδια στο ορφανοτροφείο της Σμύρνης, την οποία και ανέλαβε. Μέχρι την καταστροφή η ζωή κυλούσε πολύ ομαλά. Με την κατάρρευση του μετώπου και με την είσοδο των ανταρτών στη Σμύρνη, όμως, άρχισαν να καίνε και να βάζουν φωτιά στη συνοικία που ήταν κοντά το ορφανοτροφείο. Οι φλόγες ήταν ακριβώς στον δρόμο του ορφανοτροφείου.
Τότε η κ. Κοντοστάθη τούς ξεσήκωσε μετά τα μεσάνυχτα και, αφότου πήρε ο καθένας από μία κουβέρτα στον ώμο, βγήκαν στον δρόμο. Όπως αναφέρει η ίδια, ανακατεύτηκαν με τους πρόσφυγες και κατάφεραν να περάσουν.
Μετά από πέντε ημέρες σε μία περιοχή της Σμύρνης, 60 αγόρια και 20 κορίτσια ανέβηκαν σε ένα αμερικανικό καμιόνι και κατευθύνθηκαν στην παραλία για να τους επιβιβάσουν σε ένα καράβι. «Η βάρκα περνούσε μετά βίας από τα πτώματα. «Τα παιδιά τα δικά μας ήταν όλα προνομιούχα γιατί ήμασταν σε καράβια, αλλά βλέπαμε μάνες που από τον πανικό τους πετούσαν τα μωρά τους στη θάλασσα αντί για τους σάκους τους. Ακόμα και κοφτό μακαρονάκι μάς έφεραν σε συσσίτιο».
Η έλευση στη Θεσαλονίκη και η σύσταση του ορφανοτροφείου
«Τα μεσάνυχτα φτάσαμε στη Θεσσαλονίκη και εκεί ξεκίνησε το δράμα. Ποιος θα μας παραλάβει και πού θα μείνουμε ήταν δύο βασικά ερωτήματα που μας ταλάνιζαν».
Η ίδια φρόντισε να βρει κάποιον να τους βοηθήσει και ο φύλακας του τελωνείου μπόρεσε να ενημερώσει ούτως ώστε να απομακρυνθούν από εκεί.
«Φόρτωσαν όλα τα παιδιά στο τραμ και μας πήγαν σε έναν καταυλισμό στην Καλαμαριά, στα Απολυμαντήρια. Τότε μας πήγαν σε έναν θάλαμο του λοιμοκαθαρτηρίου και μείναμε ένα βράδυ και περιμένανε να ξημερώσει για να δούμε τι θα γίνει».
Όπως συνέχισε η πρώην διευθύντρια, αμέσως έτρεξαν οι Πόντιοι πρόσφυγες να τους καλωσορίσουν και να τους βοηθήσουν.
Αργότερα, με τη βοήθεια του Ερυθρού Στρατού παραχωρήθηκε στην κ. Κοντοστάθη και τα ορφανά της Σμύρνης μία πτέρυγα του νοσοκομείου Θεαγενείου για να εγκατασταθούν. Κρεβάτια και σκεύη φαγητού για την καθημερινή ζωή συγκεντρώθηκαν σύντομα και μετά από λίγους μήνες το Σωματείο Δεσποινίδων «Η Μέλισσα» ανέλαβε υπό την προστασία του τα παιδιά ιδρύοντας ένα ορφανοτροφείο για τα προσφυγόπουλα της Μικράς Ασίας.
Έτσι, νοικιάστηκε και τους παραχωρήθηκε το κτήριο επί της Βασιλίσσης Όλγας 36. Αργότερα, το 1959, η Μέλισσα αγόρασε το κτήριο.
Εκτός από τα 80 παιδιά που ήρθαν από τη Σμύρνη, από το ορφανοτροφείο της Σμύρνης, στο κτήριο συγκεντρώθηκαν και τα προσφυγάκια που δεν είχαν οικογένεια, καθώς και άλλα παιδιά. Τριακόσια παιδάκια είχαν βρει στέγη και έτσι ξεκίνησε σιγά σιγά να λειτουργεί το ορφανοτροφείο.
Τις δεκαετίες του '20 και το '30 το ορφανοτροφείο φιλοξενούσε πολλά παιδιά και ήταν μεικτό. Συνήθως διέμεναν παιδιά έως 14 ετών, καθώς δεν ήταν υποχρεωτική η δευτεροβάθμια εκπαίδευση και μετά το Δημοτικό συνήθως τα κορίτσια γύριζαν στα χωριά τους είτε έβρισκαν δουλειές ή παντρεύονταν.
«Συστήσαμε σχολεία αλλά και ιδιάφορα εργαστήρια. Τα παιδιά έπλεκαν τις δικές τους κάλτσες και στο εργαστήριο υποδηματοποιίας δημιουργούσανε τα δικά τους παπούτσια. Ακόμα και χαλιά και εργόχειρα φτιάχναμε». Επειδή υπήρχαν και αγόρια, υπήρχε και εργαστήριο ξυλουργικής.
Η κ. Κοντοστάθη όταν κατάλαβε ότι το ορφανοτροφείο είχε φτάσει σε ένα σημείο ακμής που μπορούσε να ανταποκριθεί στον προορισμό του και είχε εξασφαλίσει τη συντήρησή του και από την Πολιτεία αλλά και από την κοινωνία μπόρεσε να αποσυρθεί και να παντρευτεί. Η ίδια επέλεξε να καθυστερήσει τον γάμο της για οκτώ χρόνια προκειμένου να αποκατασταθεί το ορφανοτροφείο.
Το 1941 το κτήριο επιτάχθηκε από τους Γερμανούς και παρέμεινε στα χέρια τους το 1945 μέχρι και την Απελευθέρωση όταν και γύρισαν ξανά τα παιδιά στους χώρους του. Με τη γερμανική κατοχή διαχωρίζονται τα αγόρια και μεταπολεμικά λειτουργεί πλέον μόνο ως ορφανοτροφείο θηλέων.
Το παλιό κτήριο στέγασε το ορφανοτροφείο έως και το 1977 όταν μετά από ζημιές στο νεοκλασικό το Ίδρυμα μεταφέρεται στο Πανόραμα, όπου βρίσκεται μέχρι και σήμερα.
Κατά τον σεισμό του 1978 μέρος της οροφής καταστράφηκε. Περίπου το 1997, όταν είχε γίνει Πολιτιστική πρωτεύουσα η Θεσσαλονίκη, εφαρμόστηκε η μελέτη αποκαστάστασης, η οποία είχε γίνει δέκα περίπου χρόνια πριν.
Πάντα, όμως, το νεοκλασικό στη Βασιλίσσης Όλγας 36 θα θυμίζει μία νέα γυναίκα που έσωσε 80 παιδιά από τις φλόγες που τύλιξαν τη Σμύρνη το 1922.
Πηγή φωτογραφιών: Παλιές φωτογραφίες της Θεσσαλονίκης/Facebook, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών Ελευθέριος Βενιζέλος
Πληροφορίες και από το ντοκιμανέρ της ΕΡΤ Περισκόπιο