Skip to main content

Πανδημία COVID-19 και ο (μη ειπωμένος) φόβος της απώλειας

Άρθρο στη Voria.gr του παιδοψυχολόγου Κωνσταντίνου Δημάτη για τις ψυχολογικές επιπτώσεις της πανδημίας του κορωνοϊού και τη διαχείριση της απώλειας

του Κωνσταντίνου Δημάτη*

"Ποιου είδους πράγματα θυμάστε εσείς καλύτερα;" έκανε δειλά η Αλίκη.
"Τα πράγματα που συνέβησαν την επόμενη εβδομάδα", απάντησε η Βασίλισσα με αδιάφορο τόνο.
-Lewis Carroll, Η Αλίκη μέσα από τον Καθρέφτη

"Οι μοναδικές πληροφορίες που διαθέτουμε αφορούν στο παρελθόν, μολονότι οι πληροφορίες που ουσιαστικά χρειαζόμαστε είναι οι πληροφορίες για το μέλλον"
-Patricia McKinsey Crittenden

Μαθαίνοντας από τα παιδιά

Το δεύτερο κύμα της πανδημίας COVID-19 δεν έχει καμία σχέση με το πρώτο. Ο ιός έχει μεταδοθεί σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό και έχει αγγίξει πολλές οικογένειες. Οι περισσότεροι από εμάς γνωρίζουμε κάποιο πρόσωπο, κοντινό ή μακρινό, που δεν είναι πια μαζί μας εξαιτίας του κορωνοϊού. Πολύ δε περισσότερο, σχετιζόμαστε με φίλους που νόσησαν και ιάθηκαν, άλλα πάραυτα ήρθαν αντιμέτωποι με το φόβο για την υγεία τους και αναμετρήθηκαν πολλές φορές με τον εαυτό τους όλες εκείνες τις μοναχικές ώρες μέχρι να αναρρώσουν πλήρως.

Αλλά ακόμη κι όταν οι κλίνες ΜΕΘ δεν επαρκούν, τα νοσοκομεία ασφυκτιούν και λυγίζουν, οι αντοχές του υγειονομικού προσωπικού δοκιμάζονται πολύ πέρα από τα όρια του… Ακόμα και όταν εκατό συνάνθρωποι μας σε μία μικρή χώρα όπως η Ελλάδα πεθαίνουν από την αρχή μέχρι το τέλος μίας και μόνο ημέρας, δυσκολευόμαστε να αποδεχθούμε τα συναισθήματα σύγχυσης, φόβου, θυμού, μελαγχολίας, πένθους και απώλειας… Χρειάστηκε το αυθόρμητο κλάμα ενός επτάχρονου αγοριού μόλις έμαθε ότι η μητέρα του είναι θετική στον κορωνοϊό, για να γίνει μία συζήτηση μέσα στο σπίτι γύρω από το φόβο και την ελπίδα, τους κινδύνους, αλλά και τα όπλα που διαθέτει το σώμα μας και η ιατρική απέναντι στον ιό, τις πιθανότητες της ίασης ή της επιδείνωσης και της ανάγκης για νοσηλεία. Χρειάστηκε το συμβολικό παιχνίδι και η αφήγηση ενός πεντάχρονου κοριτσιού για να αναδείξει τους φόβους που οι ενήλικες διστάζουν να παραδεχτούν ακόμη και στον ίδιο τον εαυτό τους: "η σούπερ γυναίκα (η φιγούρα με την οποία έπαιζε) είναι μόνη στο σπίτι. Η μαμά, ο μπαμπάς και ο αδερφός της πέθαναν", για να συμπληρώσει αμέσως μετά: "κρούσματα του κορωνοϊού".

Η ζωή σε κίνηση

Παρασκευή βράδυ σε έναν από τους πιο κεντρικούς δρόμους της Θεσσαλονίκης. Της πόλης που πριν λίγο καιρό έσφυζε από πρόσωπα και κίνηση, φώτα, μυρωδιές και ήχους τέτοια ώρα. Παλλόταν από ζωή… Τώρα η ησυχία μοιάζει αφύσικη. Το ίδιο και η απουσία ανθρώπων και οχημάτων. Η ερημιά των δρόμων. Η ακινησία. Κυρίως η ακινησία… Η έλλειψη κίνησης είναι ένα από τα πρώτα σημάδια που παρατηρούν τα παιδιά. Ο γιος μου, τριών ετών μόλις, με ρώτησε ένα κάπως ψυχρό φθινοπωρινό πρωινό: “αυτές οι πασχαλίτσες γιατί δεν περπατάνε μπαμπά;”. Το πρώτο πράγμα που σκέφθηκα είναι πώς μπορεί να ρωτά κάτι τέτοιο πριν καλά καλά γνωρίσει τη ζωή; Τα κιτρινισμένα φύλλα των δέντρων που πέφτουν στο χορτάρι, το ζωάκι που χτυπήθηκε από αυτοκίνητο, και στέκει παγωμένο στην άκρη του δρόμου, το έντομο που εγκλωβίστηκε σε έναν ιστό αράχνης, το καναρίνι που έπαψε να κελαηδά στο κλουβί του, το ψαράκι που εξαφανίστηκε από τη γυάλα. Αποτελούν ζοφερές υπενθυμίσεις της εντροπίας στο σύμπαν, οι οποίες δεν περνάνε απαρατήρητες από ένα ανήσυχο παιδικό μυαλό. Εμείς οι μεγάλοι, όμως, κάνουμε τάχα ότι δεν μας ταράζει η ερώτηση. Καμιά φορά δεν απαντούμε καν και νιώθουμε ανακούφιση όταν το παιδί παύει να επιμένει. Συχνά βέβαια αλλάζουμε θέμα. Ή, ακόμη κι αν τολμήσουμε να εξηγήσουμε την αλήθεια,  διερωτόμαστε εντούτοις αν πράξαμε το σωστό κι αν πληγώσαμε μία παιδική ψυχή.

Ένοχη σιωπή...

Είναι γεγονός ότι το παιδί μαθαίνει διαρκώς. Ανάμεσα σε άλλα, μαθαίνει από αυτά που του λέμε· τολμώ να πω ότι κυρίως μαθαίνει από αυτά που αποσιωπούμε. Με τη σιωπή μας μαθαίνει ότι μερικά πράγματα είναι καλύτερα να μην τα συζητάμε, γιατί φέρνουν σε δύσκολη θέση τους μεγάλους. Και δεν υπάρχουν πιο ευγενικά πλάσματα από τα παιδιά. Όσο κι αν θέλουμε να πλανιόμαστε ότι κάνουν του κεφαλιού τους, τα παιδιά δείχνουν να προσαρμόζονται με μεγάλη προθυμία στα πρότυπα επικοινωνίας των αγαπημένων τους προσώπων. Και μαθαίνει επίσης ότι υπάρχουν διάφορα άλλα πράγματα, επουσιώδη, υλιστικά, για να στρέψει κανείς την προσοχή του όταν έρχεται αντιμέτωπος με το συναίσθημα της θλίψης.

Και με μεγάλη επιτυχία μάλιστα. Για αυτό είμαστε απεριόριστα ευγνώμονες στην πρόοδο και την τεχνολογία του καιρού μας, στην υπερκατανάλωση. Η σαγηνευτική οθόνη του κινητού, η διεγερτική διασκέδαση των videogames, η θορυβώδης μουσική στα ακουστικά, τα φανταχτερά ρούχα στα e-shops και στις λαμπερές βιτρίνες, ακόμη και τα γιορτινά στολίδια, μας προκαλούν μία ευχάριστη ζάλη, ένα απαραίτητο συναισθηματικό μούδιασμα.

Σαν καλειδοσκόπιο με μύριες διαδοχικές εικόνες, η πραγματικότητα θρυμματίζεται και ανασυντίθεται διαρκώς, καθιστώντας όλο και πιο δύσκολη μία συνειδητοποίηση και μία εσωτερική, προσωπική  αποτίμηση της κατάστασης. Η κοινωνία μας, άλλωστε, και ο μεταμοντέρνος τρόπος ζωής έχουν δείξει εξαιρετική ανθεκτικότητα σε ό,τι υπαινίσσεται τη ματαιοδοξία της ανθρωπότητας και της επιστήμης να οδηγήσει στην τελική νίκη ενάντια στη θνητότητα και την απώλεια. Δε θα ήταν υπερβολή να πει κάποιος ότι προσπαθούμε τόσο πολύ να παραμερίζουμε τις έγνοιες μας και να δείχνουμε ευτυχισμένοι προς τους άλλους, ώστε ξεχάσαμε να εκφράζουμε και να μοιραζόμαστε τη λύπη και τη θλίψη μας.

Ανοσία στη θλίψη;

Η Ελβετή ψυχίατρος Kubler-Ross  μας μίλησε εδώ και δεκαετίες για τα διαδοχικά στάδια από τα οποία διέρχεται κάποιος όταν έρχεται αντιμέτωπος με την απώλεια και το πένθος. Για να φθάσει κάποιος στην τελική λύση, την αποδοχή αυτού που συνέβη, πρέπει να περάσει μέσα από τα προηγούμενα στάδια της άρνησης, του θυμού, της διαπραγμάτευσης και τελικά της θλίψης.  

Η υπάλληλος του ζαχαροπλαστείου που εξυπηρετεί με κατεβασμένη τη μάσκα εξακολουθεί να βρίσκεται στο πρώιμο στάδιο της άρνησης.  Ίσως θεωρεί ότι πρόκειται για “μια γριπούλα” ή πως ακόμα και αν κολλήσει τα συμπτώματα θα είναι ήπια, έχοντας το νεαρό της ηλικίας με το μέρος της. Ούτε λόγος για τον αντίκτυπο της συμπεριφοράς της προς τους άλλους. Ο πελάτης που της το επισημαίνει εξοργισμένος και απειλεί με καταγγελία, διακατέχεται από θυμό για όλα αυτά που συμβαίνουν γύρω του, πρωτίστως για όλα όσα ξεφεύγουν από τον έλεγχο του: “πώς γίνεται να έτυχε σε εμένα αυτή η υπάλληλος;” αναρωτιέται. “Το κάνει επίτηδες για να μας κολλήσει” σκέφτεται με αγανάκτηση. Ο ηλικιωμένος κατά την αποδρομή του πυρετού, όντας θετικός στον κορονοϊό, εκδράμει στο σούπερ μάρκετ για να ψωνίσει, αδιαφορώντας για την υποχρέωση του να παραμείνει δεκατέσσερις ημέρες στο σπίτι. Η περίπτωση του φαίνεται να παρουσιάζει μία ακόμα μεγαλύτερη άρνηση, καθώς και εγωκεντρική διαπραγμάτευση: “Θα γίνω καλά, ή μήπως όχι; Αν βγω θα ξεχαστώ και θα νιώσω καλύτερα”. Σαν να μαδάει μία μαργαρίτα, διαπραγματεύεται με τον εαυτό του και το Θεό. Να βγω ή να μη βγω;” Και αποφασίζει να βγει με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τους συνανθρώπους που θα συναντήσει στο διάβα του.  

Το προτελευταίο στάδιο της ψυχολογικής διεργασίας που πρότεινε η Kubler-Ross,  η θλίψη, μοιάζει όνειρο μακρινό για πολλούς από εμάς. Χωρίς θλίψη, όμως, είναι αδύνατο να φτάσεις στην αποδοχή, ώστε να αφήσεις πίσω το παρελθόν, να προχωρήσεις μπροστά και να οργανώσεις ένα νέο και υγιή τρόπο ζωής. Πώς θα φθάσεις στην Ιθάκη, αν δεν περάσεις πρώτα από τη Σκύλα και τη Χάρυβδη; Και πώς θα καταφέρεις να υπερνικήσεις τα εμπόδια στον πηγαιμό για την Ιθάκη χωρίς τη δύναμη της συντροφικότητας και του μοιράσματος;

Θυμάμαι έναν έφηβο με επαναλαμβανόμενες κρίσεις πανικού που εμφανίσθηκαν μετά τη μετακόμιση της οικογένειας του σε νέο περιβάλλον. Μη μπορώντας να έρθει σε επαφή με τα συναισθήματα απώλειας για τους φίλους, το σχολείο και τη ζωή που άφησε πίσω του, προσπάθησε να βρει ανακούφιση σε ηρεμιστικά χάπια και εναλλακτικά σκευάσματα. Κάποια στιγμή μετά από μήνες θεραπείας μου ζήτησε να διακόψουμε τη συνεδρία γιατί ένιωθε την ανάγκη να ξαπλώσει και να κοιμηθεί. Ήταν η πρώτη φορά που συναντούσα τη θλίψη στο πρόσωπο του. Η πρώτη φορά που επέτρεψε στον εαυτό του να βιώσει θλίψη. Ω του θαύματος, μερικές μέρες μετά ένιωθε ότι η ενέργεια του επέστρεψε. Αφοσιώθηκε ξανά στο διάβασμα του και άρχισε να θέτει νέους στόχους με ελπίδα για το μέλλον.

Η λευκή βασίλισσα

Στο απόσπασμα που παρατέθηκε παραπάνω, της Αλίκης μέσα από τον Καθρέφτη του Lewis Carroll, η ηρωίδα μας διασχίζει τον καθρέφτη και μεταβαίνει σε ένα κόσμο ονειρικό, γεμάτο φανταστικά πλάσματα και περιπέτειες. Εκεί συναντά τη λευκή βασίλισσα η οποία παραδόξως ζει τη ζωή της προς τα πίσω. Διατείνεται μάλιστα ότι η μνήμη της είναι πολύ καλύτερη όχι για πράγματα που συνέβησαν στο παρελθόν, αλλά για αυτά που θα συμβούν την επόμενη εβδομάδα. Η Αλίκη σοκάρεται όταν μαθαίνει πώς στην περίπτωση του αγγελιοφόρου του βασιλιά,  πρώτα υπήρξε η φυλάκιση, ακολούθως έγινε το δικαστήριο και βγήκε η καταδικαστική για αυτόν απόφαση, και μόνο στο τέλος διεπράχθη το κακούργημα.

Πόσο βολικό θα ήταν να γνωρίζαμε τι θα γινόταν στο τέλος της πανδημίας! Ποιοι θα νοσήσουν, ποιοι θα αναρρώσουν και ποιοι όχι. Πρώτα θα τελείωνε η πανδημία, στη συνέχεια θα γινόταν η διασπορά του ιού στον πληθυσμό και μόνο στο τέλος θα μαθαίναμε από ποια χώρα μακρινή ξεκίνησε η διασπορά του, όταν δηλαδή όλα θα είχαν πάρει το δρόμο τους και ενδεχομένως η αγέλη μας θα είχε ήδη αποκτήσει ανοσία.

Στην αρχή είναι η αγάπη...

Δυστυχώς για εμάς, όπως τονίζει η Patricia Crittenden που επί δεκαετίες μελετά το δεσμό γονέα-παιδιού, “μολονότι οι πληροφορίες που ουσιαστικά χρειαζόμαστε για να επιβιώσουμε είναι οι πληροφορίες για το μέλλον, οι μοναδικές πληροφορίες που διαθέτουμε αφορούν αποκλειστικά στο παρελθόν”. Και στο παρελθόν δεσπόζει η αγάπη. Η αγάπη που πήραμε από τα πιο σημαντικά πρόσωπα της ζωής μας. Η φροντίδα, η στήριξη, η αγκαλιά του γονιού, η ανακούφιση που παρείχε μετά από κάθε πόνο και αναστάτωση. Μεγαλώνοντας μέσα σε ασφάλεια, ένα παιδί αποκτά μία ισορροπημένη και ρεαλιστική αντίληψη του κινδύνου, αναγνωρίζει και δέχεται την εξάρτηση από τους αγαπημένους του, νιώθει άνετα με την οικειότητα, επιζητά τη συνεργασία και λειτουργεί με συμπόνοια απέναντι στους άλλους. “Ο ιός είναι επικίνδυνος, αλλά με λίγη προσοχή θα τα καταφέρουμε. Αν και φοβάμαι και ανησυχώ για εμένα και τους ανθρώπους που νοιάζομαι,  δε νομίζω να υπάρχουν πολλές πιθανότητες να νοσήσω σοβαρά. Θέλω όμως να φροντίζω τον εαυτό μου και τους γύρω μου και για αυτό λαμβάνω όλα τα απαραίτητα μέτρα”, θα μπορούσαν να είναι μερικές από τις σκέψεις ενός ατόμου που μεγάλωσε με ασφάλεια.

Αντίθετα, ένα παιδί που μένει απροστάτευτο κι εκτίθεται στον κίνδυνο ή που αποθαρρύνεται από το να εκφράζει τους φόβους και τα άγχη του, έχει μπροστά του δύο επιλογές / ψυχολογικές άμυνες: είτε να κλιμακώνει τις συναισθηματικές αντιδράσεις του και τη διαμαρτυρία του μέχρι να εξαναγκάσει τους γύρω του να ανταποκριθούν είτε να αποσιωπά τα συναισθήματα του και να υποτιμά ή να ελαχιστοποιεί κάθε φορά τη σοβαρότητα του κινδύνου. Οι επιλογές αυτές δείχνουν πολύ αποτελεσματικές βραχυπρόθεσμα, συνδέονται όμως με δυσκολίες αργότερα στη ζωή. Στην πρώτη επιλογή, το αποτέλεσμα είναι μία ακατάπαυστη εγρήγορση και υπεργενίκευση των κινδύνων (παραδείγματος χάριν, “κινδυνεύω από τον κορονοϊό, αλλά κινδυνεύω εξίσου και από τη μάσκα, όπως και από το εμβόλιο εναντίον του ιού”). Στη δεύτερη περίπτωση υποβαθμίζεται η σοβαρότητα και ο συναισθηματικός αντίκτυπος της απειλής (π.χ. “δεν ανησυχώ, η COVID-19 είναι λιγότερο επικίνδυνη από την κοινή γρίπη, δε χρειάζεται να φοράω μάσκα”), ή αναζητείται το “κακό”, ένας εξωτερικός δηλαδή εχθρός, για να κατηγορηθεί ως η αποκλειστική πηγή του κινδύνου (φταίει η Κίνα, οι επιστήμονες, οι φαρμακευτικές εταιρίες, οι πολιτικοί, η εκκλησία, οι νέοι, οι ηλικιωμένοι κ.ο.κ.).  

Το νόημα...

Με λύπη μου παρατηρώ το τελευταίο διάστημα μία διαμάχη που έχει ξεσπάσει στα media και το διαχωρισμό σε δύο στρατόπεδα: στους “ψεκασμένους” και τους “συνωμοσιολόγους” από τη μία πλευρά και τους “συνωμότες” και “μασόνους” από την άλλη. Δε μπορώ να γνωρίζω αν το συνειδητοποιούν -πιθανόν όχι- αλλά ο φόβος της απώλειας είναι που κινεί τα νήματα για τους μεν και τους δε. “Μας επιβάλετε δυσανάλογους περιορισμούς στην ελευθερία μας και ο στόχος σας είναι ο αφανισμός μας”, μοιάζουν να λένε οι μεν. “Θα πεθάνουν πολλοί άνθρωποι εξαιτίας σας και εξαιτίας της ανεύθυνης συμπεριφοράς σας”, απαντάνε οι δε. Και κάπως έτσι εικάζω πως βρισκόμαστε στην τέλεια (μετα)τραυματική καταιγίδα.

Επιμένουμε στην άρνηση, την οργή και τον εξοστρακισμό του άλλου ως την πηγή του κακού. Για να προστατεύσουμε τους εαυτούς μας από το οδυνηρό συναίσθημα του φόβου και της απώλειας. Αλλά όχι μόνο. Όσο πιο σημαντική η απώλεια τόσο μεγαλύτερος και ο φόβος. Όσο πιο ισχυροί οι δεσμοί με τους άλλους τόσο τρέμουμε στο ενδεχόμενο να τους χάσουμε. Και είτε το θέλουμε είτε όχι η πανδημία COVID-19 μας υπενθυμίζει διαρκώς μία μεγάλη αλήθεια. Πόσο εξαρτώμαστε από τους άλλους. Πόσο ευάλωτοι είμαστε στις αποφάσεις και τη συμπεριφορά των άλλων. Και φυσικά και εμείς πόσο επηρεάζουμε τους άλλους με τος επιλογές μας.  Η συνειδητοποίηση ότι αποτελούμε μέρος μίας αλυσίδας ανθρώπων, οικογενειών, κοινωνικών ομάδων και κοινωνιών σε διαρκή αλληλοσύνδεση είναι το διακύβευμα.  Λένε πως σημασία δεν έχουν τόσο τα γεγονότα που βιώσαμε όσο το νόημα που βγάλαμε από αυτά. Η αποδοχή του φόβου για την απώλεια και η συνειδητοποίηση της αλληλεξάρτησης δίνουν νόημα και ουσία στη δοκιμασία που περνάμε.

Τι θα φέρει ο καιρός και αν θα τα καταφέρουμε; Μονάχα η λευκή βασίλισσα γνωρίζει...

*Ο Κωνσταντίνος Δημάτης είναι παιδοψυχολόγος, MSc Κλινική Ψυχολογία, MSc Ψυχική Υγεία Παιδιών & Εφήβων, Cert Ψυχαναλυτική Παρατήρηση Βρέφους