Ένα πρωτοποριακό εργαλείο, με το οποίο θα μπορεί η χώρα να προετοιμαστεί και να χαράξει στρατηγική και δημόσιες πολιτικές βασισμένες σε πολλά εναλλακτικά σενάρια για μείζονα γεγονότα, κρίσεις, ευκαιρίες και προοπτικές σε βάθος χρόνου, αποκτά σταδιακά η Ελλάδα.
Η κυβέρνηση μάλιστα έχοντας δουλέψει επί περίπου ένα χρόνο πάνω σε πολύ συγκεκριμένο πρότζεκτ «Foresight», είναι σε θέση πλέον να αποκτήσει τη δυνατότητα προκειμένου να χαράσσει τις κατάλληλες πολιτικές αξιοποίησης των ευκαιριών του μέλλοντος και αποτροπής των κινδύνων, που ελλοχεύουν.
Κάπως έτσι είναι μια απλοϊκή περιγραφή της πρωτοβουλίας που ανέλαβε από τον Μάρτιο του 2021 η κυβέρνηση Μητσοτάκη συστήνοντας την Ομάδα Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού υπό τον πρωθυπουργό. Μια Ομάδα που τελικά εξελίχθηκε μετά τον τελευταίο ανασχηματισμό σε Ειδική Γραμματεία Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού, με επικεφαλής τον κ. Γιάννη Μαστρογεωργίου.
Μάλιστα, μαζί με τον υπουργό Επικρατείας, Γιώργο Γεραπετρίτη, ο κ. Μαστρογεωργίου παρουσίασε στην τελευταία συνεδρίαση του υπουργικού συμβουλίου τις κυβερνητικές πρωτοβουλίες για τον μακροπρόθεσμο στρατηγικό σχεδιασμό στη χάραξη δημοσίων πολιτικών.
Προετοιμασία για πολέμους και πανδημίες
Το ερώτημα είναι εάν ένας τέτοιος μηχανισμός, με το εργαλείο Foresight που αναπτύσσει θα ήταν σε θέση να προβλέψει μελλοντικές μείζονες κρίσεις, όπως για παράδειγμα ένας πόλεμος, όπως αυτός στην Ουκρανία ή μια κρίση ακρίβειας ή ακόμη και μια πανδημία...
Ο ειδικός γραμματέας Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού, Γιάννης Μαστρογεωργίου, μιλώντας στη Voria.gr έκανε ξεκάθαρο από την αρχή ότι η δουλειά που γίνεται στο πεδίο του μακροπρόθεσμου σχεδιασμού δεν έχει καμιά απολύτως σχέση με «πρόβλεψη»: «Δεν προβλέπουμε. Δεν υπάρχει η πρόβλεψη στο λεξιλόγιό μας. Ούτε μάντεις είμαστε, ούτε έχει κάποια σχέση η δουλειά μας με αυτό. Κάνουμε προετοιμασία και δημιουργούμε εναλλακτικά σενάρια για πιθανές κρίσεις και κινδύνους που θα φέρει το μέλλον και επιτυγχάνουμε την καλύτερη δυνατή προετοιμασία στη βάση πολλών σεναρίων. Δεν προβλέπουμε, προετοιμάζουμε τη χώρα», επισήμανε ο κ. Μαστρογεωργίου.
Προφανώς και ο μακροπρόθεσμος σχεδιασμός δεν θα μπορούσε να προβλέψει το κύμα ακρίβειας, όμως θα μπορούσε να προετοιμάσει τη χώρα για ένα τέτοιο ενδεχόμενο όχι για το επόμενο έτος, αλλά σε βάθος δεκαετιών. «Ο σχεδιασμός είναι μακροπρόθεσμος. Δεν σχεδιάζουμε για τα επόμενα ένα ή δύο χρόνια. Αυτό το κάνουν τα υπουργεία. Είναι προφανές ότι δεν μπορούμε να σχεδιάσουμε για την τιμή της βενζίνης την επόμενη χρονιά, όμως προσεγγίζουμε το θέμα της κλιματικής κρίσης, της ενέργειας, του περιβάλλοντος σε βάθος 20ετίας και προτείνουμε προσαρμογή στο ενεργειακό μίγμα της χώρας, μαζί με το κόστος που αυτό θα έχει. Η ανίχνευση λοιπόν του προβλήματος γίνεται σε μακροπρόθεσμο ορίζοντα και μέσα από την κατανόηση των εξελίξεων που έρχονται για το αύριο», τονίζει ο ειδικός γραμματέας.
Ένας μηχανισμός για το μέλλον και τις επόμενες γενιές
Ήδη οι κ.κ. Γεραπετρίτης και Μαστρογεωργίου έχουν παραδώσει στον πρωθυπουργό τη μελέτη για τις μελλοντικές τάσεις και πως αυτές θα επηρεάσουν τη χώρα μας σε έναν ορίζοντα μέχρι το 2040. Η μελέτη σχετικά με τα «Megatrends 2040» (Μεγατάσεις) έχει παραδοθεί από την προηγούμενη εβδομάδα και σε όλους τους υπουργούς και αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο για τις πολιτικές που χαράσσουν. Τα Megatrends είναι οι τάσεις που προέρχονται από το μέλλον και που είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα μας επηρεάσουν ως χώρα τα επόμενα χρόνια, ώστε να διαμορφώσουμε τις κατάλληλες πολιτικές.
Για να φτάσουμε όμως εδώ, προηγήθηκε μια απόφαση της ΕΕ για το «Foresight» και την ανάγκη του μακροπρόθεσμου σχεδιασμού, με τη συμμετοχή του κ. Γεραπετρίτη και η αποφασιστικότητα του κ. Μητσοτάκη, που ήταν μεταξύ των πρώτων δύο πρωθυπουργών, οι οποίοι κατανόησαν τη σπουδαιότητα του εργαλείου και τη μεγάλη αντίφαση που προκύπτει ανάμεσα στη σημερινή τακτική πολιτικού σχεδιασμού, που σε βάθος δεν ξεπερνά την τετραετία και στην ύπαρξη ενός μακροπρόθεσμου στρατηγικού σχεδιασμού, που μπορεί να φαντάζει θεωρητικός και άσκηση επί χάρτου, έχει όμως απτά αποτελέσματα και δίνει τις κατευθύνσεις για την πορεία μιας χώρας.
Όπως τόνισε στη Voria.gr ο κ. Μαστρογεωργίου, «ο πρωθυπουργός υιοθέτησε την ανάγκη να σχεδιάσουμε για τα επόμενα 20 – 25 χρόνια της χώρας, για τις επόμενες γενιές, ως ένα χρέος και μια παρακαταθήκη. Αναγνώρισε το πρόβλημα της ανυπαρξίας μακροπρόθεσμου σχεδιασμού και του τετραετούς κύκλου που υπάρχει ως πρακτική στις δημόσιες πολιτικές είτε από την πλευρά μιας κυβέρνησης που στόχος της είναι να ξανακερδίσει τις επόμενες εκλογές, είτε από την πλευρά της αντιπολίτευσης, που στόχος της είναι να γίνει κυβέρνηση στις επόμενες εκλογές. Αυτός ο βραχυπρόθεσμος ορίζοντας σχεδιασμού δεν είναι αρκετός για να αντιμετωπίσουμε τις μεγάλες προκλήσεις του μέλλοντος.
Γι' αυτό και ο κ. Μητσοτάκης, με τον κ. Γεραπετρίτη αποφάσισαν να δημιουργήσουν μια δομή που θα κάνει κάτι για το μέλλον. Για μείζονα ζητήματα και απειλές όπως το συνταξιοδοτικό, το δημογραφικό, ένας ενδεχόμενος δημοσιονομικός εκτροχιασμός κτλ. Ζητήματα που μας πληγώνουν ως ελληνική κοινωνία. Πρόκειται για μια δομή, η οποία μπορεί να μας δείχνει κάτι από το μέλλον, ώστε οι δημόσιες πολιτικές που υιοθετούνται να είναι συνυφασμένες με τα megatrends. Ήδη παραδόθηκε η πρώτη μελέτη για τα Megatrends του 2040 και είναι γνωστές οι μείζονες εθνικές προτεραιότητες σε τομείς όπως η ενέργεια, το περιβάλλον, το κλίμα, η απασχόληση, η τεχνολογία, ο ψηφιακός μετασχηματισμός κτλ. Λαμβάνονται υπόψη πολλές μεταβλητές σε κάθε τομέα και βελτιώνονται έτσι οι δημόσιες πολιτικές, αποκτώντας μια καλύτερη εικόνα για το τι μας επιφυλάσσει το μέλλον. Εμείς μέσα από τα Megatrends 2040 δίνουμε μια εικόνα για το που θα πάει η εξέλιξη σε τομείς ενδιαφέροντος στην ανθρωπότητα και τον πλανήτη και πως αυτές οι εξελίξεις θα επηρεάσουν τη χώρα μας ως τότε».
Παραδείγματα από τα Megatrends 2040
Ορισμένες από τις προσεγγίσεις που κάνει η συγκεκριμένη μελέτη για παράδειγμα είναι οι εξής:
-Κλιματική αλλαγή: Περιγράφεται η πορεία της στον κόσμο και για την Ελλάδα αναφέρεται: «Η χώρα μας θα επηρεαστεί έντονα (τουρισμός, υποδομές, πόλεις) από την αύξηση των παγκόσμιων
επιπέδων της θάλασσας, τα οποία αυξάνονται με μέσο ρυθμό 3,4 χιλιοστών τον χρόνο. Θα
ανακύψουν θέματα ασφάλειας τροφίμων και επιπτώσεων στις παράκτιες περιοχές«.
-Λειψυδρία και Ασφάλεια Τροφίμων: Για την Ελλάδα οι κυριότερες αναμενόμενες επιπτώσεις είναι η έλλειψη πόρων και η αστικοποίηση. Σχετικά με την έλλειψη πόρων αναφέρεται: «Η παγκόσμια ζήτηση για κάθε είδος φυσικών πόρων έχει αυξηθεί δέκα φορές κατά τη διάρκεια του
20ου αιώνα και αναμένεται να διπλασιαστεί ξανά έως το 2030, σε σύγκριση με το 2010. Στην Ελλάδα το 80-85% των υδάτινων πόρων, από επίγειους και υπόγειους ταμιευτήρες, δαπανάται για την άρδευση καλλιεργειών. Προβλέπεται η ανάγκη αύξησης της έρευνας για εναλλακτικές πρώτες ύλες, η βελτίωση διαχείρισης των υδάτινων πόρων και νέα καταναλωτικά πρότυπα». Σχετικά με την αστικοποίηση: «Προκαλεί οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές προκλήσεις που απαιτούν καινοτόμες λύσεις για την εξασφάλιση υψηλού βιοτικού επιπέδου. Προσελκύει μεγάλες επενδύσεις (π.χ. στην Κεντρική Μακεδονία μετρό, λιμάνι, αεροδρόμιο, αυξάνει τις ευκαιρίες απασχόλησης και προσελκύει εξειδικευμένο προσωπικό). Εξαιτίας της η έρευνα και η παροχή καινοτόμων προϊόντων είναι μονόδρομος για τον τομέα της επικοινωνίας και της τεχνολογίας».
-Δημογραφικό: «Το 2050 η Ελλάδα εκτιμάται ότι θα βρίσκεται στην 4η θέση παγκοσμίως με τη μεγαλύτερη συρρίκνωση του πληθυσμού σε παραγωγική ηλικία, ενώ θα υποστεί τη μεγαλύτερη μείωση του συνολικού δείκτη παραγωγικότητάς στην ΕΕ λόγω των επιπτώσεων της γήρανσης του πληθυσμού της. Θα υπάρξουν επιπτώσεις στην απασχόληση και την οικονομική ανάπτυξη, στη βιωσιμότητα των δημόσιων οικονομικών και των συστημάτων Υγείας και Συνταξιοδότησης ενώ θα παραστεί ανάγκη για νέες υπηρεσίες και προϊόντα εστιασμένα κυρίως στις μεγαλύτερες ηλικίες», τονίζεται στη μελέτη.
Ο «ΜΑΠΑ» κόσμος και ο «τετραετής κύκλος»
Ο κ. Μαστρογεωργίου αρθρογράφησε σχετικά στο Liberal.gr προσφάτως, με αφορμή τον πόλεμο στην Ουκρανία και υπό τον εύγλωττο τίτλο «Προβλέπονται οι πόλεμοι;«.
«Σήμερα ο κόσμος είναι περισσότερο ΜΑΠΑ (Μεταβαλλόμενος, Αβέβαιος, Πολύπλοκος και Ασαφής) από ποτέ και αντίστοιχα οι προκλήσεις για κάθε είδους πρόβλεψη απαιτούν μια νέα οπτική θεώρησης του κόσμου και ιδιαίτερα ανάπτυξης μιας αυξημένης ικανότητας κατανόησης του συστήματος. Σε αυτήν την κατεύθυνση το Foresight, ο μακροπρόθεσμος σχεδιασμός χρησιμοποιεί κυρίως ποιοτικές μεθόδους ανάλυσης των συστημάτων και διαφορετικά 'what if...' σενάρια, ώστε το αβέβαιο και το ελάχιστα πιθανό όταν αποκτήσουν υπόσταση να εντάσσονται στη σφαίρα του πιθανού», αναφέρει χαρακτηριστικά.
Μέσα από ένα σκεπτικό, που αναδεικνύει την αξία του μακροπρόθεσμου σχεδιασμού και του εργαλείου του Foresight, ο κ. Μαστρογεωργίου τονίζει αφενός ότι «η δημόσια πολιτική τις περισσότερες φορές είναι εγκλωβισμένη στον τετραετή εκλογικό κύκλο. Λειτουργεί μυωπικά στο παρόν. Αυτό συνιστά εγγενή ροπή της πολιτικής που ως απώτερο σκοπό έχει τη διαχείριση της εξουσίας» και αφετέρου ότι «η ικανότητα πρόβλεψης, προετοιμασίας και προσαρμογής στο μέλλον έχει ταλαιπωρηθεί από την πίεση να δοθεί έμφαση στο σήμερα και λιγότερο στο αύριο, στην άμεση δράση και όχι στις κατάλληλες προετοιμασίες, στις τακτικές πάνω στη στρατηγική. Το αποτέλεσμα είναι μια πολιτική που συχνά θυσιάζει τις μακροπρόθεσμες ανάγκες σε βραχυπρόθεσμα συμφέροντα. Αυτός ο βραχυπρόθεσμος τακτικισμός όχι μόνο μειώνει τις οικονομικές επιδόσεις, απειλεί το περιβάλλον και υπονομεύει την εθνική ασφάλεια – για να αναφέρουμε μόνο μερικές συνέπειες – αφήνει επίσης τις κυβερνήσεις ευάλωτες στην έκπληξη και περιορίζει την ικανότητά τους να διαχειρίζονται κρίσεις, όπως η πανδημία COVID-19 και η εισβολή στην Ουκρανία».
Ο κ. Μαστρογεωργίου υπογραμμίζει στο ίδιο άρθρο ότι αυτή η τάση είναι πιθανό να επιδεινωθεί, καθώς ο κόσμος γίνεται πιο αλληλοεξαρτώμενος, ο βαθμός συστημικής πολυπλοκότητας θα αυξάνεται, όπως και το μέγεθος της μη μειωμένης αβεβαιότητας. «Θα υπάρξουν περισσότερα μελλοντικά γεγονότα και εξελίξεις που απλά δεν μπορούν να προβλεφθούν και να προγραμματιστούν», σημειώνει ο ειδικός γραμματέας, όμως εξηγεί ότι «σε απάντηση οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής θα εστιάζουν όλο και περισσότερο στη βραχυπρόθεσμη βάση, επειδή είναι, σχετικά, πιο προβλέψιμο και επομένως πιο προσιτό. Μέσα σε μια ιλιγγιώδη αλλαγή, ο βραχυπρόθεσμος μηχανισμός είναι ένας μηχανισμός αντιμετώπισης, αλλά είναι ένας αλυσιτελής τρόπος που θυσιάζει μελλοντικά κέρδη για άμεσες ανταμοιβές«.
Κι εδώ ακριβώς είναι η αξία του Foresight, όπως εξηγεί ο κ. Μαστρογεωργίου: «Σήμερα περισσότερο από ποτέ χρειάζονται τα εργαλεία του Foresight για να οργανωθεί με δομημένο τρόπο η ανίχνευση των μελλοντικών πιθανών και λιγότερο πιθανών τάσεων. Να κατανοηθεί καλύτερα η ευμετάβλητη, ρευστή κατάσταση της γεωπολιτικής και των Μεγατάσεων (Megatrends), που θα ορίσουν σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο σκέψης και δράσης των κρατών. Η πρόκληση αφορά πρωτίστως τον τρόπο που πρέπει να σκεφτόμαστε για τα μελλούμενα. Δεν είναι πλέον παθητική προέκταση και εξέλιξη του σήμερα».
Και που εισέρχεται η αξία του Foresight, σύμφωνα με τον ειδικό γραμματέα; «Δεν είναι ξεκάθαρο πως θα μοιάζει το 2031, αλλά είναι βέβαιο ότι θα είναι πολύ λίγο όπως περιμένουμε σήμερα να είναι, επομένως θα πρέπει να προγραμματίσουμε αναλόγως τα σενάριά μας. Ο μόνος τρόπος να 'προγραμματίσουμε αναλόγως τα σενάρια' δεδομένης της τεράστιας αβεβαιότητας – ακόμη και ενός χρονικού ορίζοντα μόλις 10 ετών – είναι να χρησιμοποιήσουμε τη μέθοδο που εξηγεί αυτή την αβεβαιότητα. Και αυτό είναι το Foresight και η προοπτική διερεύνηση», σημειώνει.
Τα επόμενα βήματα
Όπως τονίστηκε στο πρόσφατο υπουργικό συμβούλιο: «Σκοπός της ειδικής γραμματείας Μακροπρόθεσμου Σχεδιασμού είναι η δημιουργία του οικοσυστήματος Foresight εντός της Κυβέρνησης με τη συμμετοχή κάθε υπουργείου. Το Foresight στη δημόσια πολιτική σημαίνει την ενσωμάτωση των στρατηγικών προβλέψεων στο έργο της κυβέρνησης, ώστε η χώρα να αξιοποιεί πλήρως τις γνώσεις, τις πληροφορίες και την έρευνα για τη διαμόρφωση διαχρονικά βιώσιμων πολιτικών, και να ενισχύει τις δυνατότητες όσον αφορά την προετοιμασία και τη χάραξη τεκμηριωμένων πολιτικών με στόχο την καλύτερη δυνατή προετοιμασία.
-Μέρος της αποστολής της γραμματείας είναι να οργανώνει τις προσπάθειες για την τοποθέτηση των στρατηγικών προβλέψεων στο επίκεντρο της χάραξης πολιτικής της Ελλάδας. Η γραμματεία, μέσω του δικτύου με τα υπουργεία και σταδιακά με πολλούς φορείς του Δημοσίου, οργανώνει τις ασκήσεις πολυετούς προγραμματισμού. Οι ασκήσεις αυτές πραγματοποιούνται μέσω συμμετοχικής και διατομεακής διαδικασίας προβλέψεων, υπό την καθοδήγηση των στελεχών της γραμματείας, ούτως ώστε κάθε πληροφορία που μπορεί να είναι χρήσιμη στον μακροπρόθεσμο σχεδιασμό της Κυβέρνησης να εντάσσεται στο μείγμα της συνδιαμόρφωσης των δημόσιων πολιτικών. Άλλωστε κάθε πολιτική πρωτοβουλία ενέχει μέσα της την μελλοντική εξέλιξη ως γενεσιουργό αιτία. Προκύπτει είτε από ανάγκη βελτίωσης, είτε από ανάγκη πρόληψης.
-Σε επίπεδο Ε.Ε.: Το πανευρωπαϊκό δίκτυο Foresight, οι 'υπουργοί για το μέλλον', ορίζονται από κάθε κράτος μέλος και κατόπιν πρόσκλησης του Αντιπροέδρου Σέφτσοβιτς συναντώνται άτυπα τουλάχιστον μία φορά τον χρόνο. Αποστολή τους είναι να συζητούν και να συμφωνούν με την Επιτροπή σχετικά με τις κύριες στρατηγικές προτεραιότητες του θεματολογίου στρατηγικών προβλέψεων της Επιτροπής, να προβαίνουν σε απολογισμό της προόδου, να συζητούν βασικά ζητήματα που έχουν σημασία για το μέλλον της Ευρώπης και να συμφωνούν για τις επακόλουθες ενέργειες. Οι εργασίες αυτές τροφοδοτούν τον στρατηγικό προγραμματισμό της ΕΕ».
Οι στρατηγικές προβλέψεις έχουν ως στόχο:
-Να οργανώσουν ασκήσεις προβλέψεων σχετικά με μελλοντικά ζητήματα με σκοπό να διερευνηθούν τρόποι επίτευξης των φιλοδοξιών που αποτελούν πολιτικές προτεραιότητες της Κυβέρνησης, να αναλυθούν οι βασικές τάσεις, οι κίνδυνοι και τα αναδυόμενα ζητήματα και να καθοριστούν θέματα ζωτικής σημασίας για την Ελλάδα. Οι ασκήσεις αυτές περιλαμβάνουν τη δημοσίευση τακτικής έκθεσης στρατηγικών προβλέψεων.
-Να συμβάλλουν στη διαμόρφωση σημαντικών πρωτοβουλιών πολιτικής, προκειμένου να διασφαλιστεί ότι οι πολιτικές της Ελλάδας βασίζονται σε σαφή κατανόηση των μελλοντικών τάσεων και των αναδυόμενων ζητημάτων, των πιθανών σεναρίων και των συναφών προκλήσεων και ευκαιριών.
-Ενισχύουν τον προβληματισμό των φορέων χάραξης πολιτικής για το μέλλον και αποτελούν την έμπνευση για τη διαμόρφωση μακροπρόθεσμων στρατηγικών σχετικά με βασικά ζητήματα πολιτικής, π.χ. σχετικά με την τεχνητή νοημοσύνη και τον ψηφιακό μετασχηματισμό, τις πρώτες ύλες, την ασφάλεια, την υγεία, τη δημογραφική εξέλιξη, το περιβάλλον, την ενέργεια.