Το κουβάρι της ιστορίας του θρυλικού εργοστασίου ΦΙΞ, στη δυτική πλευρά της Θεσσαλονίκης, το οποίο μετρά περίπου ενάμιση αιώνα ζωής ξετυλίχθηκε μέσα από τις ξεναγήσεις που πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο του Open House Thessaloniki 2019.
Το ιστορικό και επιβλητικό εργοστάσιο, που σήμερα στο μεγαλύτερό του ποσοστό όχι μόνο παραμένει αναξιοποίητο αλλά παρουσιάζει εικόνα παρακμής και εγκατάλειψης, κατασκευάστηκε το 1888 ως οινοπνευματοποιείο «Μισραχή», ενώ τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1892, συνδιοικήθηκε από τις οικογένειες Αλλατίνη, Μισραχή και Φερνάντες.
Το 1912 ξεκινά τη λειτουργία του ως ζυθοποιείο «Όλυμπος» και αργότερα συνενώνεται με το παγοποιείο-ζυθοποιείο «Νάουσα» που βρισκόταν στην απέναντι πλευρά του δρόμου. Το 1926 το εργοστάσιο περνάει στα χέρια του ιδιοκτήτη της αθηναϊκής εταιρείας «ΦΙΞ», Κάρολου Φιξ, ο οποίος ήδη λειτουργεί τρία ζυθοποιεία. Με την ίδρυση του ανταγωνιστικού ζυθοποιείου «Amstel» το 1963, το ΦΙΞ χάνει το μονοπώλιο και ξεκινά η αρχή του τέλους του εργοστασίου.
Στις αρχές της δεκαετίας του '80 η εταιρεία πτωχεύει και όλα τα περιουσιακά στοιχεία αναλαμβάνει η Εθνική Τράπεζα. Το 1991, έπειτα από πλειστηριασμό, η οικογένεια Ζαφειρίδη αγοράζει το συγκρότημα με κύριο στόχο την πολιτιστική εκμετάλλευση, ωστόσο, το 1995, το υπουργείο Πολιτισμού χαρακτηρίζει το εργοστάσιο και τον τεχνολογικό εξοπλισμό ως ιστορικά - διατηρητέα κτήρια. Μερικά κτήρια που δεν κρίθηκαν διατηρητέα ενοικιάστηκαν σε ιδιώτες, οι οποίοι συνεχίζουν να τα λειτουργούν σήμερα ως χώρους διασκέδασης και τέχνης.
Μορφολογικά στοιχεία του εργοστασίου
Το βιομηχανικό συγκρότημα «ΦΙΞ» έχει έκταση 28.000 τ.μ. και κάποτε το νότιο άκρο του ήταν η θάλασσα, διαρρύθμιση που έπαψε να ισχύει αφότου φτιάχτηκε η 5η προβλήτα του λιμανιού. Το κτήριο του εργοστασίου είναι σχεδιασμένο με βάση τα ευρωπαϊκά βιομηχανικά κτήρια του 20ου αιώνα, ενώ στα ίδια πρότυπα έχουν κατασκευαστεί και τα υπόλοιπα κτήρια της γύρω περιοχής. Μύλος, Βίλκα, Σφαγεία και Μουσείο Ύδρευσης παρουσιάζουν τα ίδια μορφολογικά στοιχεία και μαζί με το «ΦΙΞ» αποτέλεσαν την πρώτη βιομηχανική ζώνη της Θεσσαλονίκης.
Τα κτήρια αυτά χαρακτηρίζονται από απλούς στιβαρούς όγκους, λιτές όψεις και έναν κατακόρυφο κεντρικό άξονα συμμετρίας. Ειδικότερα, το εργοστάσιο του ΦΙΞ κατασκευάστηκε από φέρουσα συμπαγή οπτοπλινθοδομή, το χαρακτηριστικό κόκκινο τούβλο. Την εξωτερική όψη διακοσμούν μεγάλες συμπαγείς μεταλλικές πλάκες, οι οποίες δηλώνουν παράλληλα τα σημεία αγκύλωσης με τους ελκυστήρες, που δένουν εγκάρσια και περιμετρικά το κτήριο. Αξίζει να σημειωθεί πως πανομοιότυπες σιδηρές πλάκες συναντώνται και στα κτήρια των Μύλων Αλλατίνη, ενώ τα ξύλινα ζευκτά στα οποία στηρίζεται η στέγη, επικαλύπτονται με γαλλικά κεραμίδια που φτιάχτηκαν επίσης από τα κεραμοποιεία του Αλλατίνη.
Τα παράθυρα και όλα τα ανοίγματα στο κτηριακό συγκρότημα είναι τοξωτά και έχουν μία χαρακτηριστική κορνίζα που προεξέχει και είναι φτιαγμένη από οπτόπλινθους και ένα κεντρικό πλίνθινο κλειδί, ενώ άλλα στοιχεία της μορφολογίας των κτηρίων είναι οι παραστάδες και οι οδοντωτές ταινίες που είναι είτε οριζόντιες είτε στη στέγη. Υπάρχουν ακόμη εγγεγραμμένα αψιδωτά τόξα με κτισμένα παράθυρα, που άλλα είναι μονά και άλλα δίλοβα. Κάποιοι από τους τοίχους είναι επιχρισμένοι σε τόνους της ώχρας, ενώ το σοβάτισμα υφίσταται μέχρι ένα επίπεδο και από ένα σημείο και μετά υπάρχουν μεταλλικοί σκελετοί, για λόγους στατικότητας.
Το κτήριο αποτελεί έναν ενιαίο χώρο με ορθογωνική κάτοψη και είναι κτισμένο έτσι ώστε να ακολουθεί τα στάδια παραγωγής για να είναι λειτουργικό, καθιστώντας το ολόκληρο ως μία μηχανή 11.000 τ.μ. Στο συγκρότημα έχουν ανεγερθεί μεταγενέστερα επιπλέον κτίσματα από οπλισμένο σκυρόδεμα, με το πιο σημαντικό από αυτά να είναι το εμφιαλωτήριο, στα αριστερά της εισόδου του συγκροτήματος. Ο εν λόγω χώρος οικοδομήθηκε το 1959 με βάση τον σχεδιασμό του αρχιτέκτονα Τάκη Ζενέτου. Αξιοσημείωτο είναι πως από την πλευρά του δρόμου το κτίσμα είχε τζαμαρία προκειμένου οι περαστικοί να βλέπουν τη διαδικασία της εμφιάλωσης. Μέχρι και σήμερα μέρος των μηχανημάτων βρίσκονται ακόμη στον χώρο και είναι ορατά κατά τη διάσχιση του πεζοδρομίου.
Κατάρρευση των κτηρίων
Η κατάρρευση των κτηρίων οφείλεται σε πολλούς λόγους. Ο κύριος είναι η εγκατάλειψη στο πέρασμα του χρόνου, ενώ στην καταστροφή τους συνέβαλαν μεταγενέστερες προσπάθειες μετατροπής ή δημιουργίας χώρων με άτσαλες διανοίξεις οπών. Απόπειρες να ανεγερθούν κτήρια ή κτίσματα δίπλα και πάνω σε ήδη υπάρχοντα συνετέλεσαν στο να μην αντέξουν τα θεμέλια και να υπάρξουν καθιζήσεις και καταρρεύσεις. Ένας ακόμη σημαντικός αρνητικός παράγοντας ήταν η υγρασία.
ΦΙΞ in art
Στο άλλοτε συνεργείο οχημάτων του εργοστασίου, που αποτελούσε βοηθητικό χώρο του συγκροτήματος και κατασκευάστηκε το 1960, λειτουργεί πλέον ο εναλλακτικός χώρος ΦΙΞ in art. Η αξιοσημείωτη ιδιαιτερότητα που παρουσιάζει το εσωτερικό του κτηρίου είναι πως οι μετέπειτα ιδιοκτήτες τον διατήρησαν στην αρχική του μορφή. Επιθυμία τους ήταν να δημιουργήσουν έναν εναλλακτικό χώρο τέχνης στη βάση της επανάχρησης και κατά συνέπεια οτιδήποτε υπάρχει εκεί είναι αντικείμενα που βρέθηκαν στο κτήριο ή πεταμένα, που δωρίστηκαν ή που ανήκουν στους ίδιους. Η σκηνή ενός μικρού θεάτρου, που λειτουργεί στον χώρο, βρίσκεται πάνω σε έναν μεταλλικό σκελετό που υπήρχε από κατασκευής του κτηρίου και σε αυτό προστέθηκαν τα σανίδια. Τα βιβλία που κοσμούν τους τοίχους και κάποιες εσωτερικές κατασκευές προορίζονταν για πολτοποίηση και έτσι οι ιδιοκτήτες τα αγόρασαν σαν χαρτί, με σκοπό την αρχειοθέτησή τους και τη λειτουργία βιβλιοθήκης στον χώρο.
Ο πρώτος όροφος του κτηρίου, που παλαιότερα βρίσκονταν διοικητικοί χώροι και συνδέεται με εξωτερική σκάλα, λειτουργεί σήμερα σαν χώρος φιλοξενίας των εθελοντών, που προσφέρουν κάποια εργασία στο ΦΙΞ in art. Όλος ο υπαίθριος χώρος αποτελεί έναν αστικό κήπο, τον οποίο περιποιούνται οι άνθρωποι που ζουν ή εργάζονται στον χώρο. Για την κατασκευή του χρειάστηκαν 11 τόνοι χώματος, ενώ συνολικά έχουν φυτευθεί 45 δέντρα, εκ των οποίων τα 24 είναι μεγάλα. Μέχρι πέρσι λειτουργούσε και λαχανόκηπος, ενώ παλαιότερα στον αστικό κήπο υπήρχε και κοτέτσι.
Στη δεξιά πλευρά του κτηρίου τις εντυπώσεις κλέβει ένα εγκαταλελειμένο ζωγραφισμένο τροχόσπιτο, που κουβαλάει στα σιδερικά του την πιο συγκινητική ιστορία του κτηρίου. Πρόκειται για το πρώτο όχημα που μπήκε στον άτυπο καταυλισμό προσφύγων στην Ειδομένη για να μοιράσει τρόφιμα και το εξωτερικό μέρος του έχει ζωγραφιστεί με τις παλάμες και την αγάπη των παιδιών των προσφύγων.
Το hub
Στο συγκρότημα υπάρχει ένα ακόμη κτίσμα μεταγενέστερης κατασκευής, που λειτουργεί σήμερα ως χώρος εκδηλώσεων, συνεδρίων και διάφορων projects. Το κτήριο, που ανεγέρθηκε τη δεκαετία του 1960, αρχικά λειτούργησε σαν αποθήκη και έπειτα χρησιμοποιήθηκε ως κλαμπ. Η γυάλινη όψη σε μέρος του κτηρίου βοηθούσε για τη μεταφορά των φορτίων, όταν αυτό λειτουργούσε σαν αποθήκη, ωστόσο όταν μετατράπηκε σε κλαμπ, τα τζάμια καλύφθηκαν με γυψοσανίδες. Όταν οι υπεύθυνοι του hub αποφάσισαν να αναδιαμορφώσουν τον χώρο ανακάλυψαν πως τα κουφώματα που υπήρχαν εκεί από την κατασκευή του κτηρίου είχαν μείνει άθικτα. Τα γύψινα στηθαία, οι εξώστες, τα πατώματα και η σκηνή εκτιμάται πως φτιάχτηκαν ενόσω το κτήριο λειτουργούσε ως κλαμπ, ωστόσο κάποια κουφώματα, που βρέθηκαν από τους υπεύθυνους ανάμεσα σε έναν όγκο από μπάζα, χρησιμοποιήθηκαν στο εσωτερικό για αναδιαμόρφωση, στο πλαίσιο της επανάχρησης. Ένα ακόμη αξιόλογο στοιχείο είναι οι κρίκοι που βρίσκονται στο ταβάνι και χρησιμοποιούνται για τις ανάγκες ακροβατικών. Το hub αποτελεί το μόνο κτήριο στη Θεσσαλονίκη που έχει εγκεκριμένους κρίκους για ακροβατικές εκδηλώσεις.
Στο εξωτερικό του κτηρίου δεσπόζουν δεξιά και αριστερά δύο έργα του καλλιτέχνη Ξένογλου, τα οποία είναι από επαναχρησιμοποιούμενα υλικά. Το ένα έχει φιλοτεχνηθεί από καρέκλες, ενώ το δεύτερο από έναν πολυέλαιο που υπήρχε στο άλλοτε κλαμπ. Τέλος, στον εξωτερικό χώρο βρίσκεται και το art truck gallery, ένα αναδιαμορφωμένο όχημα, που αποτελεί ιδέα-πρωτοβουλία ενός εθελοντή. Ο ίδιος θέλησε να φτιάξει έναν χώρο ενεργειακά αυτόνομο, που στο εσωτερικό του θα παράγεται τέχνη, έχοντας επιπλέον την ικανότητα να ταξιδεύει.