του Γιάννη Καραμήτσιου και της Μαρίας Ζουρνά*
Πάρκα γειτονιάς εναντίον κλιματικής αλλαγής
Η Θεσσαλονίκη είναι μία από τις πόλεις με τη χαμηλότερη αναλογία πρασίνου ανά κάτοικο στην Ευρώπη. Αν θελήσουμε να συγκρίνουμε τα 2,73 μ2 πρασίνου ανά κάτοικο της πόλης μας με τα 9 μ2 του Λονδίνου, τα 27 μ2 του Άμστερνταμ και τα 35 μ2 της Βόννης, θα αντιληφθούμε ότι η κατάσταση είναι κατεπείγουσα.
Η δε κλιματική αλλαγή προελαύνει και απειλεί ξεκάθαρα και τη Θεσσαλονίκη. Σύμφωνα με το Περιφερειακό Σχέδιο για την Προσαρμογή στην Κλιματική Αλλαγή
που εκπονήθηκε από την εταιρεία EnvironPlan, σε συνεργασία με το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και την Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας, η θερμοκρασία της πόλης θα ξεπερνά τους 35 βαθμούς Κελσίου για περισσότερες από 45 μέρες το χρόνο. Μάλιστα αναμένεται μεγάλη αύξηση ως προς τον αριθμό των τροπικών νυκτών, κατά τις οποίες η θερμοκρασία δεν θα πέφτει κάτω από 20 βαθμούς.
Η ανάγκη για περισσότερο πράσινο, σε συνδυασμό με την ανάγκη για κοινωνική συναναστροφή και επιστροφή στη φύση, γέννησε σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις την ιδέα των «πάρκων τσέπης» και των «πάρκων γειτονιάς». Ακόμα και λίγα δένδρα ή θάμνοι μπορούν να δημιουργήσουν μια νησίδα αστικού πρασίνου. Μια τέτοια νησίδα ενδέχεται να μειώσει τη μέση θερμοκρασία ενός καυτού σημείου κατά 2-3 βαθμούς το καλοκαίρι, να καθαρίσει τον αέρα και να βελτιώσει αισθητικά το αστικό περιβάλλον.
Έτσι, με πρωτοβουλία των κατοίκων και συχνά τη συνδρομή του δήμου ή χορηγών, καθαρίζονται και διαμορφώνονται άδεια, εγκαταλελειμμένα οικόπεδα. Στη συνέχεια αυτά μεταμορφώνονται από σκουπιδότοποι ή άναρχοι χώροι στάθμευσης σε εστίες πρασίνου και κοινόχρηστα σημεία παιχνιδιού και αναψυχής.
Τα πρακτικά προβλήματα με δημόσια και ιδιωτικά ακίνητα
Πόσο βιώσιμη όμως μπορεί να είναι η λύση αυτή, αν δεν υπάρχει συστηματική υποστήριξη από το νομικό πλαίσιο της διαχείρισης και όταν το ιδιοκτησιακό καθεστώς δεν έχει αποσαφηνιστεί;
Οι δήμοι θα μπορούσαν να ξεκινήσουν από τον εντοπισμό δημόσιων ακινήτων που παραμένουν αδόμητα ή οικοπέδων που έχουν παραχωρηθεί από πολλά χρόνια σε κοινωφελείς φορείς, ιδρύματα, συλλόγους, αλλά δεν έχουν ως τώρα αξιοποιηθεί για διάφορους λόγους. Θα μπορούσε έτσι κανείς να χαρτογραφήσει πιθανές θέσεις για τη δημιουργία ενός πλέγματος διάσπαρτων μικρών χώρων πρασίνου σε όλη την πόλη, μετά από επανεξέταση του σκοπού για τον οποίο προορίζονται.
Πιο περίπλοκη είναι η χρήση ιδιωτικών ακινήτων για τη δημιουργία πράσινων γωνιών. Στη μάλλον σπάνια περίπτωση που θα εξασφαλιστεί η συναίνεση των ιδιοκτητών, η διαμόρφωση ενός πάρκου τσέπης θα παραμείνει συνήθως σε πρόχειρη και προσωρινή μορφή, για να μην αποτρέψει την ανοικοδόμηση.
Άλλες φορές, η κατάληψη και χρήση ενός εγκαταλελειμμένου χώρου από τη γειτονιά, ως μορφή κοινωνικού ή περιβαλλοντικού ακτιβισμού, μπορεί να κινητοποιήσει το δήμο για να συνδράμει. Αντίθετα όμως, μπορεί να έχει νομικές συνέπειες για τους συμμετέχοντες στη δράση. Σε κάθε περίπτωση, το ιδιοκτησιακό καθεστώς είναι καθοριστικός παράγων για την επιτυχία και τη μονιμότητα της προσπάθειας πρασινίσματος μιας γειτονιάς.
Ακάλυπτοι, αυλές σχολείων και χώροι στάθμευσης
Σε πάρκα γειτονιάς μπορούν να μετατραπούν και οι ενοποιημένοι εσωτερικοί ακάλυπτοι των οικοδομικών τετραγώνων, εφόσον το επιτρέπει ο τρόπος που αυτό έχει δομηθεί. Απαραίτητα θα πρέπει να συναινέσουν στην κοινή χρήση των ακαλύπτων οι ιδιοκτήτες των περιμετρικών οικοδομών και να υπάρχει δυνατότητα άμεσης πρόσβασης από τον κοινόχρηστο χώρο (δρόμο, πεζοδρόμιο). Με την απομάκρυνση των εσωτερικών περιφράξεων κάθε είδους και τυχόν πρόχειρων κατασκευών, και τη διαμόρφωση ενός ενιαίου χώρου στο επίπεδο του ισογείου, οι πίσω αυλές μπορούν να μετατραπούν σε μικρές οάσεις δροσιάς και συνάντησης της γειτονιάς. Σημαντικό ρόλο παίζει εδώ η ασφάλεια, ο φωτισμός και η καλή διαχείριση του χώρου, ώστε η κοινή χρήση του να είναι συμβατή με την ιδιωτικότητα των κατοικιών. Επιτυχημένα παραδείγματα μπορούμε να δούμε και στην πόλη μας, όπως στο πάρκο ανάμεσα στις πολυκατοικίες της οδού Ερατύρας στην Καλαμαριά (βλ. φωτογραφία).
Πάρκα γειτονιάς θα μπορούσαν να γίνουν και οι αυλές των σχολείων, κατά τις ώρες και μέρες που τα σχολεία είναι κλειστά. Οι σχολικές αυλές έχουν τη δυνατότητα να φιλοξενήσουν κοινωνικές εκδηλώσεις και αθλητικές δραστηριότητες των κατοίκων της γειτονιάς, με μια στοιχειώδη οργάνωση και φύλαξη.
Να σημειώσουμε εδώ ότι σε πολλά μεγάλα αστικά κέντρα του εξωτερικού, υπάρχει η τάση να μετατρέπονται κάποιες θέσεις στάθμευσης σε γωνιές πρασίνου και ανάπαυσης, τα λεγόμενα parklets. Συνήθως γίνεται μια γρήγορη μετατροπή σε χώρο πρασίνου μιας ζώνης που ως τότε καταλαμβανόταν από αυτοκίνητα, με εύκολα αναστρέψιμες κατασκευές από οικολογικά υλικά και φύτευση λουλουδιών σε μεγάλα φυτοδοχεία.
Η κοινωνική διάσταση
Συμπερασματικά, η δημιουργία πάρκων τσέπης προωθεί την ιδέα της βιώσιμης γειτονιάς και της κοινωνικής συνοχής μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών και ηλικιακών ομάδων. Η στρατηγική διευκολύνει την ενσωμάτωση του πρασίνου στην καθημερινότητα των κατοίκων, την κοινωνική επαφή και την κοινωνική ευθύνη και προσφορά. Σε αυτό συμβάλλει με την εθελοντική συμμετοχή στις εργασίες διαμόρφωσης και συντήρησης. Μέσα από τις δράσεις καθαρισμού, απομάκρυνσης εστιών μόλυνσης και επανάχρησης υποβαθμισμένων χώρων, τα πάρκα τσέπης συνεισφέρουν στην κοινωνική ενσωμάτωση και τη βιώσιμη ανάπτυξη των γειτονιών σε περιβαλλοντικό και πολιτιστικό επίπεδο.
Ακόμη, ένα δίκτυο μικρών πάρκων γειτονιάς και νησίδων πρασίνου που συνδέονται μεταξύ τους με ποδηλατόδρομους και πεζόδρομους, έχει τη δυναμική να αλλάξει την αισθητική μιας ολόκληρης περιοχής και να ανεβάσει το επίπεδο διαβίωσης, καλύπτοντας βασικές ανάγκες των κατοίκων.
Για να γίνει όμως αποδεκτή μια τέτοια πρόταση, θα πρέπει να εντάσσεται σε ένα συνολικό σχεδιασμό αναδιανομής του δημόσιου χώρου, όπου θα λαμβάνονται υπόψη και θα ισορροπούν οι ανάγκες των κατοίκων σε πράσινο, σε στάθμευση, σε παιδικές χαρές και σε άλλες κοινόχρηστες υποδομές. Είναι σημαντικό να διασφαλιστεί η συμμετοχή και αποδοχή των τοπικών κοινωνιών, όπως και να τους δοθεί η ευκαιρία να εκφραστούν μέσα από διαδικασίες συμμετοχικού σχεδιασμού, κάτι που συνηθίζεται πολύ διεθνώς.
*Ο Γιάννης Καραμήτσιος είναι πρόεδρος του σωματείου «Θεσσαλονίκη 21ος αιώνας»
* Η Μαρία Ζουρνά είναι αρχιτέκτων του Δήμου Θεσσαλονίκης και διαχειρίστρια της ομάδας Facebook «Παρατηρητήριο Θεσσαλονίκης»