Εξαιρετικά κρίσιμο είναι το τριήμερο που αρχίζει σήμερα για την πλατεία Αριστοτέλους και κατ’ επέκταση για τη Θεσσαλονίκη. Μέχρι το Σάββατο θα έχει ολοκληρωθεί η δουλειά της κριτικής επιτροπής που θα εξετάσει τις 13 συμμετοχές του διεθνούς αρχιτεκτονικού διαγωνισμού για την ανάπλαση του μνημειακού άξονα της Αριστοτέλους. Της πλατείας Αριστοτέλους και της οδού Αριστοτέλους από τη Μητροπόλεως μέχρι την Εγνατία, που σήμερα είναι πεζόδρομος. Εν συνεχεία και αναλόγως της κρίσης της Επιτροπής θα τρέξουν οι διαδικασίες για την πραγματοποίηση οριστικής μελέτης, ώστε να δρομολογηθεί το έργο.
Η ανάπλαση του άξονα της Αριστοτέλους είναι προεκλογική εξαγγελία του δημάρχου Κωνσταντίνου Ζέρβα. Συγχρόνως πρόκειται για κίνηση υψηλού ρίσκου, που θα δικαιωθεί ή δεν θα δικαιωθεί από το αποτέλεσμα, δηλαδή όταν θα είναι πολύ αργά. Διότι μπορεί να μην υπάρχει αμφιβολία ότι το συγκεκριμένο σημείο χρειάζεται παρεμβάσεις, αφού έχουν περάσει αρκετά χρόνια από τότε που έλαβε τη σημερινή του μορφή –η πλατεία στις αρχές της δεκαετίας του 1960 και ο πεζόδρομος δημιουργήθηκε το 1997-, αλλά η σημασία του για την εικόνα της Θεσσαλονίκης είναι τόσο καθοριστική, που απαιτείται η καλύτερη δυνατή στάθμιση. Σε αυτές τις περιπτώσεις το ζητούμενο είναι διττό. Αφενός να επανασχεδιαστεί η μορφή και η λειτουργικότητα του πιο κεντρικού σημείου της Θεσσαλονίκης και αφετέρου να αποκτήσει η πόλη ένα ακόμη ισχυρότερο τοπόσημο. Ειδικά η πλατεία Αριστοτέλους είναι τα τελευταία χρόνια πολύ ταλαιπωρημένη. Δεν προσφέρει σχεδόν τίποτα, πέρα από ένα ανοιχτό χώρο, στον οποίο δεν παίζουν καν τα παιδάκια όπως συνέβαινε μέχρι τη δεκαετία του 1980. Ούτε πολιτικές και συνδικαλιστικές συγκεντρώσεις γίνονται πιά, κάτι που σημαίνει ότι τόσο η πρακτική της αξία, όσο και οι συμβολισμοί της έχουν εξασθενήσει. Τα γύρω καφέ και εστιατόρια –χωρίς αμφιβολία ο αριθμός τους είναι υπερβολικός, αφού καταλαμβάνουν και το τελευταίο τετραγωνικό μέτρο στις όχθες της πλατείας- της δίνουν μια αμιγώς τουριστική όψη, που την αδικεί κατάφορα, ενώ μόνο ο χριστουγεννιάτικος διάκοσμος κάθε Δεκέμβριο -το δέντρο, η φάτνη και τα σχετικά- σηματοδοτεί ότι πρόκειται για σημείο συνάντησης των Θεσσαλονικέων.
Κι όμως το γεγονός ότι βρίσκεται ανάμεσα στη θάλασσα και σε δύο εμβληματικά κτήρια όπως το Ολύμπιον και το Ηλέκτρα Παλάς στη γωνία με τη Μητροπόλεως, σημαίνει ότι οι προδιαγραφές για κάτι ποιοτικότερο και πιο εμβληματικό υπάρχουν.
Όσο για τον πεζόδρομο της Αριστοτέλους, από τη Μητροπόλεως μέχρι την Εγνατία, επίσης σήμερα αδικεί εν πολλοίς τον… εαυτό του. Ειδικά οι εικόνες τόσο μπροστά το αστυνομικό τμήμα Λευκού Πύργου (αυτοκίνητα και μηχανές στο πεζοδρόμιο, κιγκλιδώματα, σκοπιά κλπ.), για το οποίο εδώ και οκτώ τουλάχιστον χρόνια οι πάντες –και η ίδια η ηγεσία της αστυνομίας- συμφωνούν ότι πρέπει να μετακινηθεί, αλλά παρ’ όλα παραμένει στη θέση του, όσο στις απολήξεις από το Καπάνι και την πλατεία Άθωνος, του δίνουν έναν χαρακτήρα υπερβολικά βαλκανικό και εξίσου υπερβολικά ανατολίτικο.
Ο Γάλλος αρχιτέκτονας και πολεοδόμος Ερνέστ Εμπράρ, σχεδίασε τον άξονα της Αριστοτέλους το 1917, αμέσως μετά την μεγάλη πυρκαγιά που αποτέφρωσε το κέντρο της Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα με τα σχέδια του Εμπράρ, η πλατεία -που θα ονομαζόταν πλατεία Μεγάλου Αλεξάνδρου- θα είχε ένα μεγάλο άγαλμα του Αλέξανδρου στο κέντρο της και θα κατέληγε βόρεια στην Εγνατία, όπου θα χτιζόταν το Δικαστικό Μέγαρο. Σήμερα πάνω στον άξονα της Αριστοτέλους συνυπάρχουν ορισμένα από τα στοιχεία που οραματίστηκε ο Εμπράρ, αν και οι απλοποιήσεις και τροποποιήσεις υπήρξαν πολλές. Η οδός Αριστοτέλους, που ξεκινά από την πλατεία και συνεχίζεται προς βορράν μέχρι την Εγνατία, έχει το ίδιο αρχιτεκτονικό ύφος, καθώς για τον Γάλλο πολεοδόμο αποτελεί ενιαίο σύνολο με την πλατεία.
Με αυτά τα δεδομένα οι παρεμβάσεις στην Αριστοτέλους είναι αναγκαίες και συγχρόνως ριψοκίνδυνες. Σε μια περίοδο κατά την οποία το κέντρο της Θεσσαλονίκης σηκώνει το μεγάλο βάρος της κίνησης και της επισκεψιμότητας της πόλης, ενώ θα αναβαθμιστεί περισσότερο όταν θα λειτουργήσει το μετρό, η ανάδειξη της πλατείας και της οδού Αριστοτέλους σε «κορυφαίο πετράδι του στέμματος» συνιστά το ιδανικό σενάριο. Ένα δεύτερο σενάριο είναι το απλό και ουδέτερο λίφτινγκ κι ένα τρίτο –απευκταίο- μια αταίριαστη παρέμβαση, χωρίς σύνδεση με την πραγματικότητα και την ιστορία, που συνιστούν το χαρακτήρα του κέντρου της πόλης. Εκείνο, πάντως, που θα πρέπει να αποφευχθεί είναι κάτι που στην Ελλάδα συμβαίνει συχνά. Είναι κάτι που συνέβη μετά την πυρκαγιά στη συγκεκριμένη περιοχή. Να υπάρξει ένα συγκεκριμένο σχέδιο, το οποίο, όμως, να μην εφαρμοστεί πλήρως, αλλά εν μέρει. Με εκπτώσεις, με αυτοσχεδιασμούς, με ύποπτες προσαρμογές. Στη σημερινή πλατεία Αριστοτέλους και στον άξονα της Αριστοτέλους ευρύτερα, τα παραδείγματα αυτού του τύπου είναι πολλά, από ξεκάρφωτες φωτεινές επιγραφές και εμπορικές ταμπέλες μέχρι παρκαρισμένα στον πεζόδρομο αυτοκίνητα και αυθαίρετες χρήσεις δημοσίων χώρων.