του Γιώργου Βοσκόπουλου*
Οι εκλογές στην Τουρκία ανέδειξαν τον Ταγίπ Ερντογάν σε απόλυτο κυρίαρχο του πολιτικού σκηνικού. Το αποτέλεσμα αποτέλεσε μία έκπληξη, προφανώς λόγω της υποβάθμισης από πολλούς της σημασίας του τρομοκρατικού χτυπήματος στην Άγκυρα. Ταυτόχρονα η νίκη Ερντογάν εξέθεσε την αντιπολίτευση και την ικανότητα της να αρθρώσει έναν αξιόπιστο πολιτικό λόγο.
Η στρατηγική Ερντογάν οικοδομήθηκε στον φόβο και στην ανάγκη ενίσχυσης της ενότητας και σταθερότητας της χώρας. Λίγοι ενδεχομένως ηγέτες μπορούν να αφουγκράζονται όπως ο ίδιος τις ανησυχίες των πολιτών τους και να επενδύουν σε στοιχεία που ενέχουν υπερβατικές λογικές. Η διπλή εσωτερική και εξωτερική απειλή για την Τουρκία, Συρία και τρομοκρατία, ήταν αρκετή ώστε να ενταφιάσει τις παλινδρομήσεις της τουρκικής ηγεσίας και να φέρει στο προσκήνιο το στόχο επιβίωσης της χώρας. Είναι αυτή η κεντρομόλος δύναμη που αντισταθμίζει τις πολυεπίπεδες φυγόκεντρες δυνάμεις που απειλούν την υπόσταση της. Είναι η διαχρονική πολιτική αξία, το υπέρτατο πολιτικό όπλο αυτών που επέλεξαν να ενταφιάσουν την αμφισβήτηση του Ερντογάν στο όνομα της επιβίωσης του τουρκικού κράτους.
Παρά το γεγονός ότι η επί 14 χρόνια παραμονή του στην εξουσία τον έχει οδηγήσει στη διαμόρφωση μίας καθεστωτικής λογικής, η πόλωση του προσέφερε προστιθέμενη πολιτική αξία. Σε αυτό βοήθησε και η επαναστοχοποίηση των Κούρδων, μια βολική πολιτικά απειλή που δημιουργεί τάσεις συσπείρωσης σε ευρύτερα στρώματα της τουρκικής κοινωνίας. Με απλά λόγια η απειλή, υπαρκτή ή φανταστική, οδήγησε πολλούς να στηρίξουν τον Ερντογάν ακόμα κι αν διαφωνούσαν με καταστατικές επιλογές του. Έχοντας εδώ και καιρό θέσει στο περιθώριο τους Κεμαλιστές έχει καταστεί για τον μέσο Τούρκο η μοναδική αξιόπιστη λύση. Ωστόσο ο ίδιος συνιστά απειλή για τη χώρα του λόγω της μεγαλομανίας του και του φλερτ του με την εγκαθίδρυση ενός ημιθεοκρατικού καθεστώτος.
Η λογική του «εγώ ή το χάος» του απέφερε πολλαπλά κέρδη λειτουργώντας ως μία κολυμβήθρα όπου εξαγνίστηκαν, αδυναμίες, λάθη, ανεπάρκειες. Όλα αυτά εξωραΐστηκαν από τη δαιμονοποίηση οιουδήποτε τόλμησε να του ασκήσει κριτική. Λίγο μετά την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων των εκλογών ο ίδιος ζήτησε να σεβαστούν όλοι (εντός και εκτός της χώρας) το αποτέλεσμα των εκλογών.
Η δήλωση του μπορεί να ερμηνευτεί διττά. Από τη μία ξόρκιζε το «κακό» εκτός της χώρας που επιζητά τη διάλυση της και από την άλλη αμυνόταν έναντι των καταγγελιών των διεθνών παρατηρητών που μιλούσαν για συστηματικές παρατυπίες στην εκλογική διαδικασία (“unfair elections”).
Η ανοχή της κοινωνίας στη διελκυστίνδα των λαθών του Ερντογάν έχει ωστόσο και άλλες εξηγήσεις. Η επί μακρόν σύγκρουση του με τους Κεμαλιστές και η αποκαθήλωση τους δημιούργησε μία νέα δυναμική στην τουρκική κοινωνία. Αναδείχτηκαν νέες δυνάμεις που μέχρι τότε βρίσκονταν στο περιθώριο της οικονομικής ζωής. Οι δυνάμεις αυτές ενεργοποίησαν μία διαδικασία δημιουργίας μιας μετα-Κεμαλικής κοινωνικής διαστρωμάτωσης που αφορούσε τους νέους επιχειρηματίες, τους μη προνομιούχους, αυτούς που ζούσαν στο περιθώριο της οικονομικής και πολιτικής ζωής του Κεμαλικού κατεστημένου. Αυτοί αποτελούν σήμερα τους πλέον ένθερμους υποστηρικτές του Τ. Ερντογάν.
Το μεγάλο ερωτηματικό
Ο δρόμος για τη μετεξέλιξη της Τουρκίας σε προεδρική δημοκρατία άνοιξε και αυτό αποτελεί ένα τεράστιο ερωτηματικό για τους εντός και εκτός της χώρας. Το οντολογικό ερώτημα που τίθεται είναι το ποιος θα ελέγξει πλέον τον Τ. Ερντογάν. Ποιος θα τον επαναφέρει στον ορθό δρόμο της δημοκρατίας. Οι πρόσφατες επιλογές του δεν αφήνουν περιθώρια αισιοδοξίας. Ο έλεγχος των ΜΜΕ, οι διώξεις των πολιτικών του αντιπάλων σε συνδυασμό με τον έμφυτο θετικισμό του που δεν του επιτρέπει να δει άλλη αλήθεια, άλλη επιλογή εκτός από τη μονοδιάστατη δική του οδηγούν στο συμπέρασμα ότι θα επιχειρήσει με κάθε τρόπο να μετατρέψει τη διακυβέρνηση του σε ένα μετα-νεωτερικό καθεστώς.
Η επιλογή αυτή αναμένεται να διχάσει περαιτέρω τη χώρα και να δημιουργήσει αντιδράσεις το μέγεθος των οποίων δεν μπορεί να προβλεφθεί εκ του ασφαλούς. Η Τουρκία δεν αποτελεί μία φιλελεύθερη δυτικού τύπου δημοκρατία, οπότε οι προβλέψεις είναι δύσκολες. Πολλοί αξιολογούν το διάστημα προ των τουρκικών εκλογών ως μια μεταβατική περίοδο στην Τουρκία η οποία τερματίζεται με την ολοκληρωτική επικράτηση του Τ. Ερντογάν. Ωστόσο η νίκη αυτή δεν αποτελεί παρά μόνο ένα στάδιο της επί δεκατετραετίας μετάβασης της χώρας σε μία ασαφή ιδεολογική, θεσμική και οργανωτική κατάσταση που προβληματίζει τους πάντες.
Ως κυρίαρχος του πολιτικού παιχνιδιού ο Τ. Ερντογάν κινδυνεύει να μετεξελιχθεί στην μεγαλύτερη απειλή για την Τουρκία. Η δεσποτική διακυβέρνηση του σε μία χώρα που ενέχει χαρακτηριστικά μίας λιγότερο ώριμης δημοκρατίας διανθίζεται από μία δυναμική αποσύνθεσης, αφού ο ίδιος δείχνει ανίκανος να διαχειριστεί ορθολογικά και με σύνεση το πολιτικό εκτόπισμα του. Αντί να χρησιμοποιήσει τη δύναμη τους ως όπλο εκσυγχρονισμού της χώρας είναι σχεδόν σίγουρο ότι θα αποτολμήσει να την καταστήσει ένα sui generis λανθάνον θεοκρατικό καθεστώς ενεργοποιώντας συντηρητικές δυνάμεις. Αυτό θα αποτελέσει μια τουρκική εκδοχή της ρώσικης ρουλέτας.
Ο Γιώργος Βοσκόπουλος είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Ευρωπαϊκών Σπουδών και Πρόεδρος του Τμήματος Διεθνών και Ευρφπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας.