Skip to main content

Βαλκανικός τουρισμός στην Ελλάδα: Το πρόβλημα και οι λύσεις

Άρθρο του Ιωάννη Γκιτσάκη, δικηγόρου και Διδάκτορα Διοικητικού Δικαίου, για το φαινόμενο του μαζικού βαλκανικού τουρισμού στην Ελλάδα.

του Ιωάννη Γκιτσάκη*

Ο βαλκανικός τουρισμός χαμηλής ποιότητας στην Ελλάδα είναι ένα υπαρκτό φαινόμενο, το οποίο έχει λάβει σήμερα ιδιαίτερα ανησυχητικές διαστάσεις, απειλώντας με σοβαρή υποβάθμιση το τουριστικό προϊόν της χώρας μας. Πλέον το φαινόμενο δεν εντοπίζεται μόνο στις ακτές του νομού Πιερίας (παραδοσιακός προορισμός βαλκάνιων τουριστών) ή της Χαλκιδικής (νέος αγαπημένος προορισμός βαλκάνιων τουριστών), αλλά έχει επεκταθεί σε πολλές τουριστικές περιοχές της χώρας (Θάσος, Σαμοθράκη, Επτάνησα, Σποράδες, Πάργα κλπ.) και ιδίως σε αυτές που είναι προσβάσιμες οδικώς ή και ακτοπλοϊκώς με σύντομες διαδρομές.

Το φαινόμενο αυτό αποτελεί «παράπλευρη απώλεια» της οικονομικής κρίσης που έπληξε τη χώρα μας κατά την τελευταία δεκαετία, η οποία ανάγκασε πολλούς επαγγελματίες του τουρισμού να υποδεχθούν «με ανοιχτές αγκάλες» τους βαλκάνιους τουρίστες χαμηλής ποιότητας, λόγω της οικονομικής δυσχέρειας των Ελλήνων τουριστών ή της μειωμένης προσέλευσης τουριστών από δυτικές χώρες. Η οικονομική κρίση όμως σταδιακά αρχίζει να αποτελεί παρελθόν και καλό θα ήταν να αποτελέσουν παρελθόν και οι «παράπλευρες απώλειες» που αυτή προκάλεσε στον τουρισμό της χώρας.

Ας δούμε καταρχήν ορισμένα χαρακτηριστικά του βαλκανικού τουρισμού χαμηλής ποιότητας, για να γίνει αντιληπτό το μέγεθος του προβλήματος:

α. Διαμονή. Στη μεγάλη τους πλειοψηφία οι βαλκάνιοι τουρίστες διαμένουν σε καταλύματα που τους παρέχουν ιδιαίτερα χαμηλές τιμές, της τάξεως των 20 – 30 ευρώ για ένα δίκλινο. Αυτό συμβαίνει, είτε διότι τα πρακτορεία των βαλκανικών χωρών συμφωνούν αυτές τις τιμές με τους Έλληνες ιδιοκτήτες των καταλυμάτων και τις προσφέρουν στους πελάτες τους, είτε διότι οι ίδιοι οι ιδιοκτήτες προσφέρουν τις τιμές αυτές απευθείας στους βαλκάνιους τουρίστες. Στην πρώτη περίπτωση, ο ιδιοκτήτης του τουριστικού καταλύματος αποδέχεται τη χαμηλή τιμή, έναντι της διασφάλισης της πληρότητας του καταλύματός του για όλη την τουριστική σεζόν. Στη δεύτερη περίπτωση προσφέρει ο ίδιος χαμηλές τιμές στους βαλκάνιους τουρίστες, αναγνωρίζοντας ότι έχουν χαμηλότερες οικονομικές δυνατότητες από ότι οι Έλληνες τουρίστες. Μάλιστα, δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο, ιδιοκτήτης καταλυμάτων να προσφέρει τα δωμάτια του σε βαλκάνιους τουρίστες σε τιμές 20 – 30 ευρώ και την ίδια ακριβώς περίοδο να ζητά από τους Έλληνες τουρίστες τα διπλάσια ή και τα τριπλάσια. Το συγκεκριμένο φαινόμενο μάλιστα το έχω επιβεβαιώσει και προσωπικά σε αρκετές περιπτώσεις, τόσο στη Χαλκιδική, όσο και στο Ιόνιο.

β. Μετακινήσεις. Στη μεγάλη τους πλειοψηφία οι βαλκάνιοι τουρίστες έρχονται στην Ελλάδα οδικώς, είτε με λεωφορεία βαλκανικών τουριστικών πρακτορείων, είτε συνήθως με τα αυτοκίνητά τους. Και στις δύο περιπτώσεις, τα λεωφορεία και τα αυτοκίνητα «φουλάρουν» με φθηνή βενζίνη λίγο πριν από τα ελληνικά σύνορα και οι οδηγοί τους σπανίως βάζουν (ακριβή) βενζίνη στην Ελλάδα καθ’ όλη τη διάρκεια των διακοπών τους, ειδικά εάν ο προορισμός τους είναι κοντινός (Πιερία, Χαλκιδική, Καβάλα κλπ.). Επίσης, στη μεγάλη πλειοψηφία τους πληρώνουν ελάχιστα διόδια (κυρίως στα σύνορα Ελλάδας – Σκοπίων και Ελλάδας – Βουλγαρίας) και χρησιμοποιούν απολύτως δωρεάν το υπόλοιπο -μη εθνικό- οδικό δίκτυο της χώρας, το οποίο επιβαρύνουν χωρίς την πληρωμή τελών κυκλοφορίας, τα οποία καταβάλλουν για το σκοπό αυτό οι Έλληνες πολίτες.

γ. Διατροφή. Εδώ εντοπίζεται ίσως το μεγαλύτερο πρόβλημα. Στη μεγάλη τους πλειοψηφία, οι βαλκάνιοι τουρίστες φορτώνουν κυριολεκτικά τα αυτοκίνητά τους με τρόφιμα, ποτά, αναψυκτικά, ακόμη και με εμφιαλωμένα νερά από τις χώρες τους και δεν καταναλώνουν απολύτως τίποτα κατά την παραμονή τους στην Ελλάδα. Και σε περίπτωση που τελικά «ξεμείνουν» από τρόφιμα, είτε ψωνίζουν από σούπερ μάρκετ και μαγειρεύουν στα δωμάτια τους, είτε προσφεύγουν σε κάποιο «γυράδικο».

Όλα τα παραπάνω δεν θα είχαν ιδιαίτερη σημασία, εάν το φαινόμενο ήταν περιορισμένης εκτάσεως. Πράγματι, καθένας δικαιούται να προσπαθεί για το καλύτερο με τα μέσα που διαθέτει, ακόμα και για τις διακοπές του. Όταν όμως το φαινόμενο αυτό λαμβάνει μαζικό χαρακτήρα, τότε η χώρα μας, οι αρμόδιες Αρχές και οι επαγγελματίες του τουρισμού, θα πρέπει να σταθμίσουν τα υπέρ και τα κατά και να θέσουν κάποια όρια. Δεν είναι δυνατόν να αποδεχόμαστε ένα φαινόμενο μαζικού τουρισμού, το οποίο κατακλύζει τις τουριστικές περιοχές ειδικά της Βόρειας Ελλάδας και δεν αφήνει σχεδόν τίποτα σε αυτές, παρά μόνο σκουπίδια. Πράγματι, αρκεί να πάει κάποιος σε μια δημοφιλή παραλία της Χαλκιδικής, για να αντιληφθεί την περιβαλλοντική επιβάρυνση και την εν γένει υποβάθμιση που προκαλείται στην περιοχή. Μαζική προσέλευση στις παραλίες, έως και δεκαπλάσια αυτής που υπήρχε στις ίδιες παραλίες πριν από μία δεκαετία, μαζική κατανάλωση φαγητών, ποτών, αναψυκτικών, τσιγάρων κλπ. όλη την ημέρα και εναπόθεση των απορριμμάτων (πλαστικών, κουτιών αλουμινίου, μπουκαλιών, αποτσίγαρων κλπ.) στην ακτή ή και στη θάλασσα. Για να μην αναφερθώ και στην περιβαλλοντική επιβάρυνση που προκαλείται εξαιτίας των αντηλιακών και των ανθρώπινων αποβλήτων.

Κάποια στιγμή λοιπόν θα πρέπει να τεθούν ορισμένα όρια σε αυτό το φαινόμενο, το οποίο έχει ήδη ξεπεράσει το βαθμό «συναγερμού» και υποβαθμίζει συστηματικά το τουριστικό προϊόν της χώρας μας. Δεν είναι λίγοι οι Έλληνες τουρίστες ή οι τουρίστες δυτικών χωρών, οι οποίοι αναζητούν άλλους τουριστικούς προορισμούς, εντός ή εκτός Ελλάδας, διότι δεν μπορούν να ανεχτούν την υπάρχουσα σήμερα κατάσταση σε πολλές τουριστικές περιοχές της χώρας, όπως η Βόρεια Ελλάδα και το Ιόνιο. Θα πρέπει λοιπόν να ληφθούν άμεσα μέτρα και μάλιστα δραστικά, πριν η κατάσταση γίνει μη αναστρέψιμη. Ας ακολουθήσουμε το παράδειγμα άλλων τουριστικών χωρών, όπως λ.χ. η Ταϊλάνδη, η οποία δεν δίστασε να κλείσει εντελώς για τους τουρίστες μέχρι το 2021, τη δημοφιλέστερη παραλία της χώρας, τη Maya bay στα νησιά Phi Phi, προκειμένου να επανέλθει το οικοσύστημα, το οποίο είχε υποστεί σημαντική επιβάρυνση από τις ορδές των τουριστών που κατέφθαναν κάθε μέρα σε αυτή, μετά την προβολή της ταινίας «The Beach», με το διάσημο ηθοποιό  Leonardo DiCaprio, η οποία γυρίστηκε στην εν λόγω παραλία. Αντίστοιχη απόφαση λήφθηκε και για το διάσημο νησί Boracay, που αποτελεί τον πιο τουριστικό προορισμό των Φιλιππίνων και έχει ψηφιστεί ως το ωραιότερο νησί του κόσμου.

Ο τρόπος αντιμετώπισης του φαινομένου θα πρέπει να αποτελέσει προϊόν σχετικών διαβουλεύσεων ανάμεσα στο Υπουργείο Τουρισμού, τις τοπικές Αρχές και τους εμπλεκόμενους επαγγελματίες του τουρισμού. Παρακάτω προτείνονται ορισμένα μέτρα που θα μπορούσαν να ληφθούν, τα οποία προέρχονται από προσωπική εμπειρία σε άλλες χώρες που αντιμετώπισαν παρόμοια φαινόμενα ή που απλώς σέβονται και προστατεύουν το τουριστικό τους προϊόν.

1. Διαμονή

Καταρχήν θα πρέπει να διενεργούνται συνεχείς έλεγχοι από τις αρμόδιες Αρχές, προκειμένου να αντιμετωπιστούν τα φαινόμενα παράνομων βραχυχρόνιων μισθώσεων καταλυμάτων από υπηκόους βαλκανικών χωρών σε ομοεθνείς τους. Πράγματι, πέραν των μισθώσεων μέσω AirBnB, βαλκάνιοι πολίτες αγοράζουν, ή μισθώνουν για όλη την τουριστική σεζόν, παλιά καταλύματα ή εξοχικά σπίτια, τα οποία στη συνέχεια μισθώνουν ή υπεκμισθώνουν παράνομα σε ομοεθνείς τους, σε χαμηλές τιμές και χωρίς φυσικά να πληρώνουν οποιοδήποτε φόρο στην Ελλάδα.

Επιπλέον, θα πρέπει να προβλεφθεί νομοθετικά και να διασφαλιστεί με την πρόβλεψη αυστηρών προστίμων, ότι ο Έλληνας ιδιοκτήτης τουριστικού καταλύματος δεν θα δύναται να διαθέτει το κατάλυμά του σε αλλοδαπούς τουρίστες, σε τιμές σημαντικά χαμηλότερες από τις συνήθεις τιμές που το διαθέτει σε Έλληνες τουρίστες. Αντίστοιχα, ότι δεν θα μπορεί να διαθέτει το κατάλυμά του σε αλλοδαπά τουριστικά πρακτορεία, σε τιμές χαμηλότερες από αυτές που το διαθέτει σε ελληνικά τουριστικά πρακτορεία. Με τον τρόπο αυτό, αφενός θα περιοριστεί το φαινόμενο της διάθεσης του ίδιου καταλύματος, την ίδια περίοδο, σε εντελώς διαφορετικές τιμές, ανάλογα με το αν ο τουρίστας είναι Έλληνας ή αλλοδαπός (κατά βάση βαλκάνιος) και αφετέρου, θα μειωθούν οι τουριστικές ροές χαμηλού επιπέδου, λόγω των υψηλότερων τιμών των τουριστικών καταλυμάτων.

2. Μετακινήσεις

Καταρχήν θα πρέπει να επιβληθούν υψηλά διόδια σε όλες τις πύλες εισόδου της χώρας, για τα αυτοκίνητα και τα τουριστικά λεωφορεία τρίτων χωρών (εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης). Τα υφιστάμενα διόδια είναι ιδιαίτερα χαμηλά.

Παράλληλα, θα πρέπει να προβλεφθεί η υποχρέωση αγοράς κάρτας διοδίων «βινιέτας», για όλα τα αλλοδαπά οχήματα που εισέρχονται στη χώρα μας, η οποία θα μπορούσε να έχει ένα αρχικό κόστος 20 ευρώ για τα Ι.Χ. οχήματα που εισέρχονται στη χώρα για βραχύ χρονικό διάστημα (1 – 3 ημέρες) και η τιμή της να αυξάνεται ανάλογα με τις ημέρες παραμονής στη χώρα μας και το είδος του οχήματος (Ι.Χ., λεωφορείο κλπ.). Το μέτρο αυτό είναι απαραίτητο, ως αντιστάθμισμα της χρήσης του μη εθνικού οδικού δικτύου της χώρας από αλλοδαπά οχήματα που δεν καταβάλουν τέλη κυκλοφορίας στη χώρα μας. Κατά συνέπεια, θα πρέπει να επιβληθεί παράλληλα με το μέτρο των αυξημένων διοδίων στις πύλες εισόδου της χώρας.

3. Διατροφή

Θα πρέπει να απαγορευτεί νομοθετικά να εισέρχονται στη χώρα μας τρόφιμα (κρέατα, αλλαντικά, τυριά, γαλακτοκομικά κλπ.), ποτά, τσιγάρα κλπ. από υπηκόους τρίτων χωρών. Τα προϊόντα αυτά θα πρέπει να εντοπίζονται στα σύνορα και να κατάσχονται για λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας.

4. Ελάχιστο χρηματικό ποσό για την είσοδο στη χώρα

Θα πρέπει να προβλεφθεί, πως όποιος ενήλικας υπήκοος τρίτης χώρας (εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης) εισέρχεται οδικώς στην Ελλάδα για τουρισμό, θα πρέπει να διαθέτει ένα συγκεκριμένο χρηματικό ποσό, το οποίο θα δύναται να καταναλώσει στην Ελλάδα. Το ποσό αυτό θα μπορούσε να ορισθεί σε 100 ευρώ για κάθε ενήλικα, για κάθε ημέρα διαμονής του στην Ελλάδα. Για παράδειγμα, αν μία οικογένεια με δύο ανήλικα παιδιά έρθει στην Ελλάδα για διακοπές 10 ημερών, τότε θα πρέπει να διαθέτει τουλάχιστον 2.000 ευρώ, τα οποία θα πρέπει να επιδείξει στο τελωνείο της πύλης εισόδου στη χώρα. Με τον τρόπο αυτό διασφαλίζεται ότι στη χώρα θα εισέρχονται μόνοι οι βαλκάνιοι τουρίστες που δύνανται να διαθέσουν προς κατανάλωση ένα συγκεκριμένο χρηματικό ποσό.

Επιπλέον, μπορεί να προβλεφθεί, ότι κατά την έξοδό τους από τη χώρα θα μπορούν να προσκομίζουν στο τελωνείο αποδείξεις αγοράς προϊόντων και παροχής υπηρεσιών και να τους επιστρέφεται μέρος του ΦΠΑ αυτών. Με τον τρόπο αυτό, οι βαλκάνιοι τουρίστες αποκτούν κίνητρο συλλογής αποδείξεων, όπως και οι Έλληνες πολίτες, γεγονός που θα συμβάλει αποφασιστικά στην πάταξη της φοροδιαφυγής, με ρεαλιστικό τρόπο και όχι με τον ευφάνταστο τρόπο που είχε εμπνευστεί κάποιος πρώην Υπουργός Οικονομικών. Με τις κατάλληλες δε προσαρμογές, το μέτρο αυτό θα μπορούσε να εφαρμοστεί και στο σύνολο των αλλοδαπών τουριστών της χώρας, συμβάλλοντας στη μείωση της φοροδιαφυγής στους τουριστικούς προορισμούς, όπως άλλωστε συμβαίνει σε πολλές χώρες με υψηλό αριθμό τουριστών.

5. Τέλη περιβαλλοντικής επιβάρυνσης τουριστικών περιοχών

Κάθε αλλοδαπός τουρίστας τρίτης χώρας που εισέρχεται οδικώς στην Ελλάδα θα υποχρεούται να καταβάλει ένα περιβαλλοντικό τέλος, το οποίο θα είναι ανάλογο των ημερών διαμονής του στη χώρα. Για παράδειγμα, εάν το τέλος οριστεί σε 10 ευρώ ημερησίως για κάθε άτομο, μία τετραμελής οικογένεια που έρχεται για 10 ημέρες διακοπές στην Ελλάδα θα υποχρεούται να καταβάλει το ποσό των 400 ευρώ. Το ποσό αυτό θα εισπράττεται υποχρεωτικά για κάθε διανυκτέρευση από το τουριστικό κατάλυμα, παράλληλα με την είσπραξη του φόρου διαμονής, και θα αποδίδεται στον οικείο Δήμο, προκειμένου να αξιοποιηθεί για την προστασία του περιβάλλοντος και τη βελτίωση των υποδομών του Δήμου.

6. Τέλος εισόδου σε τουριστική περιοχή (checkpoint)

Κάθε νομός (περιφερειακή ενότητα) που αποτελεί τουριστικό προορισμό βαλκάνιων τουριστών θα πρέπει να προσδιορίσει ένα τέλος εισόδου και παραμονής σε τουριστική περιοχή, για κάθε αλλοδαπό όχημα που εισέρχεται και παραμένει στο νομό και για κάθε μέρα παραμονής του. Το τέλος αυτό μπορεί να έχει τη μορφή κάρτας (ημερήσιας, εβδομαδιαίας, μηνιαίας) και θα διατίθεται τόσο από δημόσιες υπηρεσίες, όσο και από τράπεζες, ξενοδοχεία, περίπτερα κλπ. Κάθε αλλοδαπό τουριστικό λεωφορείο και κάθε αλλοδαπό όχημα που εισέρχεται και παραμένει σε τουριστική περιοχή, θα πρέπει να προμηθεύεται την αντίστοιχη κάρτα για ολόκληρο το χρονικό διάστημα της παραμονής του. Σε περίπτωση μη προμήθειας της κάρτας θα προβλέπονται αυστηρά πρόστιμα, τα οποία λ.χ. μπορούν να ανέρχονται στο 20πλάσιο της αξίας της αντίστοιχης κάρτας. Ο έλεγχος για την προμήθεια της κάρτας θα μπορεί να γίνεται από τα αρμόδια όργανα της τροχαίας, αλλά και από τις τελωνειακές αρχές κατά την έξοδο του οχήματος από τη χώρα. Ο ιδιοκτήτης ή οδηγός του οχήματος θα πρέπει κατά την έξοδο του από τη χώρα να επιδείξει στις τελωνειακές αρχές το σύνολο των καρτών που αντιστοιχούν στις ημέρες παραμονής του στην Ελλάδα. Τέτοια τέλη επιβάλλονται σε πολλές τουριστικές περιοχές της Ευρώπης, όπως λ.χ. σε ιταλικές πόλεις. Για παράδειγμα, τα σχετικά τέλη για την πόλη της Βενετίας κυμαίνονται ημερησίως από 50 ευρώ για μικρά οχήματα έως και 500 ευρώ για τουριστικά λεωφορεία.
    
Τα παραπάνω ποσά αναφέρονται εντελώς ενδεικτικά. Το αρμόδιο Υπουργείο Τουρισμού, σε συνεργασία με τις τοπικές και περιφερειακές Αρχές, αλλά και τους επαγγελματίες του τουρισμού των περιοχών που επιβαρύνονται υπέρμετρα από το βαλκανικό τουρισμό χαμηλής ποιότητας, όπως λ.χ. ο νομός Χαλκιδικής, θα πρέπει να καθορίσουν το επιθυμητό οικονομικό «προφίλ» του βαλκάνιου τουρίστα. Ακολούθως, θα πρέπει να λάβουν τα κατάλληλα νομοθετικά μέτρα (διόδια, βινιέτα, περιβαλλοντικά τέλη, τέλη εισόδου σε τουριστικές περιοχές, ελάχιστο χρηματικό ποσό εισόδου στη χώρα κλπ.) και να προσδιορίσουν το συγκεκριμένο ύψος των τελών που τελικά θα επιβληθούν.

Όλα τα προτεινόμενα μέτρα εφαρμόζονται, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, σε διάφορες χώρες του κόσμου που έχουν υψηλό αριθμό τουριστών. Φυσικά δεν αποτελούν τα μοναδικά μέτρα που μπορούν να ληφθούν. Ίσως μάλιστα ορισμένα από αυτά είναι δύσκολο να επιβληθούν και να υλοποιηθούν στην πράξη. Σίγουρα πάντως αποτελούν προτάσεις, οι οποίες θα λειτουργήσουν καταρχήν αποτρεπτικά, περιορίζοντας το φαινόμενο των τουριστών χαμηλής ποιότητας. Ένας σημαντικός αριθμός βαλκάνιων τουριστών δεν θα μπορέσει να ανταπεξέλθει οικονομικά στα μέτρα αυτά και θα οδηγηθεί στην επιλογή άλλων προορισμών. Παράλληλα, όμως, θα λειτουργήσουν και ουσιαστικά, «υποχρεώνοντας» τους βαλκάνιους τουρίστες που θα επιλέξουν να περάσουν τις διακοπές τους στη χώρα μας να «ξοδέψουν» ένα ελάχιστο χρηματικό ποσό, το οποίο θα αντιστοιχεί στο τουριστικό brand name της χώρας μας, στην περιβαλλοντική της επιβάρυνση από αυτούς, στην αντίστοιχη επιβάρυνση του οδικού δικτύου κλπ. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, το ζητούμενο είναι να ληφθούν κάποια μέτρα και μάλιστα άμεσα. Το τουριστικό προϊόν της χώρας και ιδίως της Βόρειας Ελλάδας και του Ιονίου υποβαθμίζεται δραματικά και οι συνέπειες αυτής της υποβάθμισης θα γίνουν ορατές από όλους πολύ σύντομα. Ακόμα και αυτούς που προσωρινά θεωρούν ότι ωφελούνται από τη συγκεκριμένη μορφή τουρισμού. Πρόκειται, λοιπόν, για ένα υπαρκτό πρόβλημα, το οποίο απαιτεί άμεσες και αποτελεσματικές λύσεις. Προτού η κατάσταση γίνει μη αναστρέψιμη.

*Ο κ. Ιωάννης Γκιτσάκης (twitter @gitsakis) είναι Δικηγόρος Θεσσαλονίκης και Διδάκτωρ Διοικητικού Δικαίου.