Λένε ότι η ιστορία γράφεται από άνδρες για άνδρες. Και μπορεί η έκφραση αυτή να μην ανταποκρίνεται στη σύγχρονη πραγματικότητα, σίγουρα όμως ήταν ο κανόνας στην Ελλάδα των αρχών του 19ου αιώνα, όταν καταγράφονταν οι πιο λαμπρές σελίδες στην ιστορία του ελληνικού έθνους που θα σηματοδοτούσαν και τη γέννηση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους.
Οι αγωνιστές της επανάστασης του 1821 που κυριαρχούν στις εκδηλώσεις τιμής και μνήμης της επετείου κάθε χρόνο, κι ένα παραπάνω φέτος στις επετειακές εκδηλώσεις των 200 χρόνων από την εθνική παλιγγενεσία, είναι άνδρες. Μοναδικές φωτεινές εξαιρέσεις η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα και η Μαντώ Μαυρογένους, που κατάφεραν με τη δράση τους να σπάσουν τα ασφυκτικά όρια που έθετε για το φύλο τους η κοινωνία της εποχής. Εκτός από αυτές τις δύο εμβληματικές μορφές του ελληνικού αγώνα υπάρχουν χιλιάδες Ελληνίδες που αποτέλεσαν στυλοβάτες της επανάστασης μαχόμενες είτε στην πρώτη γραμμή είτε στα μεθόπισθεν, αθέατες όμως από τους ιστορικούς της εποχής. Την άγνωστη αυτή πτυχή της ιστορίας επιχειρεί να φωτίσει η καθηγήτρια Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ, Βασιλική Λάζου, στις 280 σελίδες του βιβλίου της «1821 - Γυναίκες και Επανάσταση».
«Αφορμή για τη συγγραφή του βιβλίου ήταν η επετειακή συγκυρία, τα 200 χρόνια από την έναρξη της επανάστασης, που είναι ένας λόγος για να στρέψουμε το βλέμμα μας πάνω στα γεγονότα, στις αθέατες πτυχές τους και να στοχαστούμε πάνω στην ιστορία. Μελετώντας μία εποχή με έντονες και συνεχόμενες στρατιωτικές εξελίξεις διαπίστωσα πόσο λίγα πράγματα γνωρίζουμε για την εμπλοκή της ίδιας της κοινωνίας στην πολεμική προσπάθεια και κυρίως πώς όλα τα μέλη της, άντρες, γυναίκες και παιδιά, βίωσαν την οδυνηρή καθημερινότητα του πολέμου και την ανάταση της επανάστασης. Έχοντας βέβαια στο μυαλό ότι ο πόλεμος και το δικαίωμα στην πολιτική είναι διαχρονικά υπόθεση των αντρών αναζήτησα την αθέατη αυτή συμμετοχή των γυναικών στην πορεία της επανάστασης», εξηγεί στη Voria.gr η κ. Λάζου.
Επώνυμες και ανώνυμες αγωνίστριες
Το βιβλίο εστιάζει στη δράση όχι μόνο των επώνυμων αλλά και των ανώνυμων γυναικών κατά την προεπαναστατική περίοδο και κατά τον απελευθερωτικό αγώνα.
«Υπάρχουν επώνυμες γυναίκες που συμμετείχαν στην επανάσταση. Τα δύο παραδείγματα της Μπουμπουλίνας και της Μαυρογένους απλώς συμπληρώνουν την εικόνα του ανδρικού ηρωισμού. Όμως στο βιβλίο αναφέρομαι όχι μόνο στις επώνυμες γυναίκες, αλλά στην πλειονότητα των ανώνυμων καθημερινών γυναικών που συμμετείχαν στην επανάσταση. Ήδη από την προετοιμασία του αγώνα γνωρίζουμε τις αριστοκράτισσες και τις Φαναριώτισσες, τη μητέρα των Υψηλάντηδων, τη Μαριγώ Ζαφειροπούλου, την Ασήμω Γκούρα, την Γκούραινα, που ήταν στην πολιορκία της Ακρόπολης, την Κυριακή Ναύτου που ήταν στη Φιλική Εταιρεία και γυναίκες διανοούμενες όπως η Ευανθία Καΐρη, η οποία μαζί με άλλες 21 γυναίκες έστειλε επιστολή στις φιλελληνίδες και άφησε πίσω της σπουδαίο θεατρικό έργο, τον Νικήρατο, που αφορά στην πολιορκία του Μεσολογγίου. Υπάρχουν επίσης γυναίκες καπετάνισσες, όπως η Δόμνα Βισβίζη, οι οποίες συμμετείχαν, όπως και η Μπουμπουλίνα και η Μαυρογένους, με το πλοίο τους στον ναυτικό αγώνα και διέθεσαν την περιουσία τους στην επανάσταση. Νομίζω, όμως, πώς όταν αναφερόμαστε στις επώνυμες, αδικούμε όλες εκείνες τις απλές γυναίκες του λαού που έδωσαν και τη ζωή τους στον αγώνα και τη συνεισφορά τους. Ήταν αυτό που λέμε στρατιωτικά η επιμελητεία του αγώνα. Ήταν τα εργατικά χέρια που έχτιζαν και επισκεύαζαν τα τείχη, κατασκεύαζαν πολεμοφόδια και φάρμακα, έδεναν τους τραυματίες, μαγείρευαν και μετέφεραν τρόφιμα στους άνδρες πολεμιστές. Γιατί διαχρονικά η γυναίκα δεν είναι αυτή που κρατάει το όπλο, αν και είχαμε και τέτοια παραδείγματα. Είναι στα μετόπισθεν με ουσιαστικό όμως υποστηρικτικό ρόλο σε όλες τις επιχειρήσεις», τονίζει η κ. Λάζου.
Στο βιβλίο περιγράφεται η ζωή των γυναικών της εποχής αλλά και στα δεινά που υπέστησαν με τις μαζικές αιχμαλωσίες. «Οι γυναίκες, όπως τα παιδιά και οι ηλικιωμένοι, οι άμαχοι δηλαδή, είναι τα θύματα των βομβαρδισμών, των σφαγών, των αιχμαλωσιών, της προσφυγιάς και υφίστανται όλα τα δεινά. Γνωρίζουμε τα πιο χτυπητά παραδείγματα, στη Χίο, στην Κάσο, στα Ψαρά, στην Πελοπόννησο του Ιμπραήμ, αλλά και μετά την άλωση της Τριπολιτσάς -εκεί είναι οι οθωμανές που αιχμαλωτίζονται- και στο πολιορκημένο Μεσολόγγι είναι μαζικές οι αιχμαλωσίες γυναικών που οδηγούνται στα σκλαβοπάζαρα της Ανατολής. Μάλιστα γίνονται και πολλές προσπάθειες που δεν είναι πάντα επιτυχημένες για την εξαγορά τους στα μεταγενέστερα χρόνια και μετά την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους», σημειώνει η καθηγήτρια.
Λιγοστές οι ιστορικές πηγές
Το πιο δύσκολο εγχείρημα για τη συγγραφή του βιβλίου ήταν η αναζήτηση μαρτυριών για τη δράση των γυναικών, που σπανίως μνημονεύονται στις ιστορικές πηγές.
«Οι γυναίκες είναι αθέατες από την ιστορία, απούσες από τις μεγάλες ιστορικές αφηγήσεις και των ίδιων των αγωνιστών που γράφουν τα απομνημονεύματά τους, όπου περιγράφουν τη δράση τους και τη δράση των συμπολεμιστών τους, αλλά και από τους μεγάλους ιστορικούς, όπως ο Σπυρίδων Τρικούπης, οι οποίοι γράφουν για την επανάσταση. Δεν τις βλέπουν τις γυναίκες, γιατί με άλλον τρόπο γραφόταν η ιστορία, άλλη ήταν η θέση της γυναίκας. Άρα από αυτήν την σκοπιά ήταν δύσκολο να βρούμε, να σταχυολογήσουμε τις πληροφορίες που αφορούσαν στις γυναίκες. Έχουμε όμως έναν πλούτο πληροφοριών για τη γυναίκα κατά την περίοδο πριν από την επανάσταση, που προέρχεται από ταξιδιωτικά κείμενα, περιηγήσεις ξένων που επισκέφτηκαν τον οθωμανοκρατούμενο ελλαδικό χώρο. Καταγράφουν, βέβαια, ό,τι βλέπουν και ό,τι κινεί το ενδιαφέρον τους και δεν έχουν πολλές συναναστροφές με τον γυναικείο πληθυσμό λόγων των περιορισμών της εποχής. Όμως, βλέπουν τις γυναίκες, παρατηρούν τα ήθη, την ενδυμασία, τη συμπεριφορά, επισημαίνουν την έλλειψη εκπαίδευσης και μόρφωσης στις μεγάλες μάζες των γυναικών και τους περιορισμούς στους οποίους υποβάλλονται. Μετά αναζητήσαμε πληροφορίες μέσα από άλλες πηγές. Για παράδειγμα στο πολιορκημένο Μεσολόγγι έχουμε τις πολύ ωραίες και ζωντανές αφηγήσεις του Κασομούλη και άλλων αγωνιστών και την εφημερίδα Ελληνικά Χρονικά του Μάγιερ. Όλα αυτά είναι προσβάσιμα ηλεκτρονικά στο διαδίκτυο δωρεάν. Άρα είχαμε μία πρόσβαση, αλλά η αναζήτηση μέσα σε αυτές τις πηγές έπρεπε να γίνει βήμα – βήμα και με πολύ κόπο. Διαβάζαμε πολλά για να βρούμε μία – δύο σειρές ή μία παράγραφο που να αναφέρεται στις γυναίκες», σημειώνει η κ. Λάζου.
Το βιβλίο «1821 - Γυναίκες και Επανάσταση» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα.
*Φωτογραφία: Ελληνίδα Μάνα με το νεκρό παιδί της, Αγνώστου, Γαλλικής σχολής, Α' μισό 19ου αιώνα, λάδι σε μουσαμά, 83 X 100 εκ., Συλλογή Μιχάλη και Δήμητρας Βαρκαράκη