Skip to main content

Τα γερμανικά πολυβολεία στην παλαιά σιδηροδρομική γέφυρα του Αλιάκμονα

Η ιστορία των γερμανικών πολυβολείων στην παλαιά σιδηροδρομική γέφυρα του Αλιάκμονα - Ένα μνημείο της νεώτερης ιστορίας.

του Δημήτρη Ρουκά*

Ένα αξιοσημείωτο κομμάτι της τοπικής στρατιωτικής ιστορίας μας, που είχε ξεχαστεί κάτω από μια πυκνή βλάστηση για δεκαετίες, αποτελούν τα γερμανικά πολυβολεία στην παλαιά σιδηροδρομική (Συμμαχική) γέφυρα του Αλιάκμονα ποταμού στην Μεγάλη Γέφυρα (Μυλοβός) Πιερίας. Πρόκειται για παλιά πολυβολεία και οχυρωματικές εγκαταστάσεις που ρημάζουν, έρμαια του χρόνου, των φθορών και της καταστροφής.

Κατασκευάστηκαν από τους Γερμανούς την περίοδο της Κατοχής ώστε οι δυνάμεις κατοχής να αποτρέψουν τυχόν επιχειρήσεις δολιοφθοράς. Ήταν μέρος των οχυρωματικών έργων της αμυντικής γραμμής της γέφυρας. Όμως και η ίδια η παλαιά σιδηροδρομική γέφυρα φέρει την πρόσφατη προπολεμική και μεταπολεμική ιστορία της περιοχής. Είναι συνυφασμένη με την ενσωμάτωση της Μακεδονίας στην Μητέρα Ελλάδα και τον αγώνα του Ελληνικού Κράτους και των κατοίκων να μπουν σε τροχιά ανάπτυξης μετά από πεντακόσια χρόνια οθωμανικής σκλαβιάς, δύο παγκοσμίους πολέμους και έναν ακόμη πιο καταστρεπτικό αδελφοκτόνο πόλεμο.

Το 1941, μόλις οι Γερμανοί κατέκτησαν τη χώρα μας, για το φόβος ενός σαμποτάζ οργάνωσαν τη στρατιωτική άμυνα και οχύρωση, με μια σειρά οχυρωματικών έργων. Άρχισαν να κατασκευάζουν πολυβολεία, πύργους και φυλάκια, παρατηρητήρια, καταφύγια και άλλα αμυντικά έργα σε στρατηγικής σημασίας σημεία του σιδηροδρομικού και οδικού δικτύου, με σκοπό την φύλαξη του συγκοινωνιακού δικτύου. Πολλά τέτοια έργα τους σώζονται μέχρι στις μέρες μας. Αυτό συνέβη και στην Πιερία Ένα από τα σημεία που θεωρούσαν μεγάλης στρατηγικής σημασίας, ήταν και η μεγάλη σιδηροδρομική γέφυρα του Αλιάκμονα κοντά στο χωριό Μολυβός (Σήμερα Μεγάλη Γέφυρα ) του Αιγινίου. Κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η σιδηροδρομική γραμμή ήταν η κύρια οδός ανεφοδιασμού των γερμανικών δυνάμεων κατά την Εκστρατεία στη Βόρεια Αφρική. Η σιδηροδρομική γραμμή για τρία περίπου χρόνια εξυπηρετούσε τους στρατιωτικούς και πολιτικούς σκοπούς (μεταφορά των ελλήνων εβραίων στα κολαστήρια στρατόπεδα συγκεντρώσεως) των Γερμανών. Όταν ο γερμανικός στρατός αποχώρησε το 1944, ανατίναξε τη γέφυρα βάση του σχεδίου συστηματικής καταστροφής που είχε επεξεργαστεί η Βέρμαχτ χωρίς να προλάβει να καταστρέψει τα οχυρωματικά έργα. Τα αποτυπώματα των οχυρωματικών έργων  και της κατεστραμμένης γέφυρας υπάρχουν ακόμα στην περιοχή. 

  Μέρος της κατεστραμμένης γέφυρας από τους Γερμανούς κάτω από την αποκατασταθείσα από τους Έλληνες το 1947.

 

 

 

4 Μέρος της κατεστραμμένης γέφυρας από τους Γερμανούς κάτω από την αποκατασταθείσα από τους Έλληνες το 1947.

 

 

Οχύρωση της σιδηροδρομικής γέφυρας του Αλιάκμονα ποταμού

Το σιδηροδρομικό δίκτυο στην Ελλάδα, εκτός από τον ρόλο της επικοινωνίας και της μεταφοράς, είχε επίσης να επιτελέσει και σημαντική στρατιωτική λειτουργία. Είναι γνωστό ότι το πιο αδύνατο στρατιωτικό σημείο του σιδηροδρομικού δικτύου ήταν οι γέφυρες και οι Σιδηροδρομικοί Σταθμοί, η καταστροφή των οποίων, λόγω σημαντικών δυσκολιών στην ανασυγκρότηση, μειώνει σημαντικά τη στρατιωτική αξία τους.

Έτσι με το που ήρθαν οι Γερμανοί στο Αιγίνιο στις 12 Απριλίου του 1941, εγκατέστησαν αμέσως μια φρουρά στο Σιδηροδρομικό σταθμό του, μια στη σιδηροδρομική γραμμή δίπλα στη γέφυρα του Αλιάκμονα, κι ένα φυλάκιο στη σιδηροδρομική γραμμή στην περιοχή Κρυονέρι (νότια του Αιγινίου) καθώς η απόστασή του ήταν μόλις δύο χιλιόμετρα από τη γέφυρα. Φοβούμενοι σαμποτάζ και την καταστροφή της σιδηροδρομικής γεφύρας οι Γερμανοί επέδειξαν ιδιαίτερη σπουδή στην οργάνωση οχυρωματικών έργων ξεκινώντας άμεσα την ανέγερση των οχυρωματικών δομών περιμετρικά αυτής.

Όλα τα κτήρια βρίσκονται στην άμεση γειτνίαση με την σιδηροδρομική γέφυρα. Το ύψος των πυροβολείων προσαρμόστηκε στο μέγεθος του υφιστάμενου σιδηροδρομικού επιχώματος με σκοπό να μεγιστοποιηθεί το εύρος των όπλων και της παρατήρησης της περιοχής. Λόγω της εγγύτητας με τον Αλιάκμονα ποταμό τα γερμανικά φυλάκια της γέφυρας, εκτός από τον γενικό πολεμικό στόχο τους για την οχύρωση της, είχαν και ειδικό ρόλο την παρακολούθηση και έλεγχο του ποταμού. Επίσης κατασκεύασαν στο νοτιανατολικό φυλάκιο μπροστά προς τον ποταμό και ένα πολύ μικρό ναύσταθμο για τις βάρκες με τις οποίες περιπολούσαν στον ποταμό. Περιμετρικά της οχύρωσής της γέφυρας οι Γερμανοί εγκατέστησαν ναρκοπέδιο.

Τα οχυρωματικά έργα προστασίας της σιδηροδρομικής γέφυρας του Αλιάκμονα ποταμού

Το οχυρωματικό έργο των Γερμανών κατά την περίοδο της Κατοχής, για τη φύλαξη της σιδηροδρομικής γέφυρας του ποταμού Αλιάκμονα μας αποκαλύπτει μια πολύ ισχυρή αμυντική εγκατάσταση. Η οχύρωση της περιοχής περιελάμβανε, δύο πύργους-πυροβολεία, δυο φυλάκια πυροβολεία με τα προσαρτημένα ημιυπόγεια κτίρια υπηρεσίας των φυλακίων, ναύσταθμο, κτίρια εξυπηρέτησης της στρατοπέδευσης, διοικητήρια, θαλάμους οπλιτών και αξιωματικών, τηλεφωνικά κέντρα, σταθμούς ασυρμάτου, μαγειρεία, αποθήκες (τροφίμων, καυσίμων, πυρομαχικών, κλπ.) που εξασφάλιζαν την αυτάρκεια και την ασφαλή διαβίωση της φρουράς.

Σήμερα ο επισκέπτης ερχόμενος από την Μεγάλη Γέφυρα (Μυλοβό) το πρώτο οχυρό που συναντά 150 μ. πριν την γέφυρα είναι ο τριώροφος πύργος- πολυβολείο στην νοτιοδυτική πλευρά της σιδηροδρομικής γραμμής.

Η κατασκευή νέας γέφυρας το1932 και οι ανακατασκευές της κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο

Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 ξεκίνησαν από την 'Εταιρία Foundation που είχε και την επίβλεψη, να εκτελούνται υδραυλικά έργα στην πεδιάδας της Θεσσαλονίκης. Τα έργα στην περιοχή του Αλιάκμονα ποταμού περιλάμβαναν την κατασκευή περιφερειακής διώρυγα που εκβάλλει στον ’Αλιάκμονα, την διευθέτηση της κοίτης του πόταμου Αλιάκμονος και την κατασκευή νέας σιδηροδρομικής γέφυρας (300μ.) στην προέκταση στην υπάρχουσα της παλαιά σιδηροδρομική γέφυρα (150μ.) παρά τό 472ό χλμ.της γραμμής Αθηνών-Θεσ)νίκης επί της νέας κοίτης του ποταμού. Τα έργα αυτά κατεστάθησαν αναγκαία για την εξυπηρέτηση του οδικού και σιδηροδρομικού δικτύου Η διευθέτηση της κοίτης του πόταμου Αλιάκμονος ολοκληρώθηκε το 1936. Κατά την διάρκεια της κατασκευής της νέας γεφύρας η κυκλοφορία των συρμών γινόταν από παρακαμπτήρια γραμμής ABC, προσωρινής γέφυρας της επί του Αλιάκμονος.


H προσωρινή γέφυρα επί του Αλιάκμονος, κατασκευασμένη από την εταιρία «’Έρεκα» της Θεσσαλονίκης 1932.

Τα σιδερένια μέρη την νέας γέφυρας προέρχονταν από το εργοστάσιο Krupp της Rheinhausen της Γερμανίας. Στις 23 και 24 Ιουνίου 1932 έγινε η προσωρινή παραλαβή της γεφύρας και ξεκίνησε η λειτουργία της μέχρι τις 9 Απριλίου 1941 όταν την ανατίναξαν οπισθοχωρώντας οι Νεοζηλανδικοί (ΑΝΖΑΚ) του εκστρατευτικού τμήματος των Βρετανών χωρίς να προκαλέσουν μεγάλες ζημιές. Τις ζημιές αυτές τις αποκατέστησαν αμέσως οι Γερμανικές δυνάμεις Κατοχής. Μέχρι να επιδιορθώσουν τις καταστροφές κατασκεύασαν προσωρινή γέφυρας δεξιά κατάντη της επί του Αλιάκμονα γέφυρα.

Η ανατιναγμένη σιδηροδρομική γέφυρα επί του Αλιάκμονα από τους Νεοζηλανδούς Απρίλιος 1941 και έναρξη κατασκευής της προσωρινή γέφυρας στα δεξιά κατάντη του ποταμού

Μαζί με την αποκατάσταση των ζημιών που προξένησαν οι σύμμαχοι (Νεοζηλανδικών -ΑΝΖΑΚ) οι Γερμανικές δυνάμεις Κατοχής ξεκίνησαν και την οχύρωση της περιοχής, περιφερικά της σιδηροδρομικής γέφυρας.
Δυστυχώς όπως είναι ήδη γνωστό, οι Γερμανοί εγκαταλείποντας την Ελλάδα επέφεραν τις μεγαλύτερες καταστροφές από όλες τις άλλες χώρες, τις οποίες προσωρινά υποδούλωσαν. Ο βαρύτερος κλήρος αυτής της καταστρεπτικής λαίλαπας έλαχε στην κυρία σιδηροδρομική αρτηρία της Ελλάδος καθώς τίποτε σχεδόν δεν απέμεινε άθικτο στο Δίκτυο των Σ.Ε.Κ (Σιδηρόδρομοι Ελληνικού Κράτους). Ο Γερμανικός στρατός αποχωρώντας τον Οκτώβριο του 1944 από το Αιγίνιο προς τη Θεσσαλονίκη χρησιμοποίησε τραίνα που μετέφεραν πολλές γερμανικές μονάδες, άρματα, οχήματα, μέχρι και μικρά αεροπλάνα (με διπλωμένα τα φτερά τους).

Μόλις ολοκλήρωσαν την αποχώρησή τους ανατίναξαν την σιδηροδρομική γέφυρα στον Αλιάκμονα ποταμό καταστρέφοντας την σχεδόν ολοσχερώς, δεν πρόλαβαν όμως να καταστρέψουν τια οχυρωματικά έργα. 

Αμέσως μετά την αποχώρηση των Γερμανικών Στρατευμάτων υπηρεσίες των Σ.Ε.Κ. ξεκίνησαν το δυσχερές έργο της ανακατασκευής της γέφυρας (Φωτ. 24). Οι δυσκολίες ήταν μεγάλες καθώς η Ελλάδα έμπαινε στον εμφύλιο πόλεμο. Παρόλα αυτά ξεκίνησε, η άμεση χρηματοδότηση από το Ελληνικό κράτος, η περισυλλογή και συγκέντρωση των πάσης φύσεως υλικών και εργαλείων. Επίσης βοήθεια προσφέρθηκε από τις Βρετανικές Στρατιωτικές Αρχές που βρίσκονταν στην Ελλάδα μέσω της ΟΥΝΡΡΑ, χωρίς να καταβληθεί στην ΟΥΝΡΡΑ κανένα ποσό. Στα έργα της αποκατάστασης εργάστηκαν αρκετοί κάτοικοι από την Μεγάλη Γέφυρα (Μυλοβό).

Η γέφυρα αποτελείτο από μια συνεχή μεταλλική γέφυρα επί 3 ανοίγματα των 45,00+60,00+45,00 μ. και 6 μεταλλικών ζευκτών ανοίγματος 48,80 μ. Από την ανατίναξη καταστράφηκαν τα 3 ανοίγματα της συνεχούς γέφυρας των 150μ. και τα 5 από τα 6 ζευκτά. Από τα 10 βάθρα της γέφυρας, 2 παρέμειναν αβλαβή, 2 κατεστράφησαν «έκ θεμελίων», τα δε υπόλοιπα 6 καταστράφηκε τελείως η ανωδομή. Οι εργασίες αποκατάστασης ξεκίνησαν το 1945. Κατά τις εργασίες, καθαρίστηκαν τα ερείπια, ανασυναρμολογήθηκαν 2 παλαιά μεταλλικά ζευκτά ανοίγματος 48,80 μ., υποκατεστάθησαν 7 βάθρα και κατασκευάστηκε παραπλεύρως προσωρινή γέφυρα υπηρεσίας. Μέχρι να ολοκληρωθεί η ανακατασκευή της γέφυρας, κατασκεύασαν μια πρόχειρη γέφυρα ώστε να υπάρχει σιδηροδρομική επικοινωνία στις βάσεις που είχαν οι Γερμανοί.

Για την γρήγορη κατασκευή των υπόλοιπων ζευκτών και για να αποφύγουν τυχόν παρενόχληση από του αντάρτες του ΕΛΑΣ στο σοβαρό έργο της αποκατάστασης, επιλέχτηκαν λυόμενα μεταλλικά ζεύγματα γεφυρών, τύπου «ΕΒΕΡΩΛΛ» (λυόμενες γέφυρες με την μορφή τυποποιημένων τμημάτων) και ήταν επιμελημένης εργοστασιακής κατασκευής, ετοιμοπαράδοτα.
Μπορεί τα τεχνικά προβλήματα να λυνόταν, όμως ένα μεγάλο εμπόδιο ήταν να προσεγγίσουν την περιοχή για να ξεκινήσουν την αποκατάσταση των καταστροφών, καθώς έγιναν τοποθετήσεις ναρκών γύρω από την γέφυρα από τους γερμανούς σε αριθμό και σε θέσεις άγνωστες. Το πρόβλημα ήταν τόσο μεγάλο που και στους τοπογραφικούς χάρτες του 1952 της περιοχής τα περιφερειακά αγροτεμάχια φέρουν την ένδειξη «ναρκοπέδιο».


Η σιδηροδρομική γέφυρα ολοκληρώθηκε το 1949 και λειτούργησε αδιάλειπτα μέχρι το 1991, όπου εγκαινιάστηκε η καινούργια σιδηροδρομική γέφυρα της νέας σιδηροδρομικής γραμμής υψηλών ταχυτήτων με την ηλεκτροκίνηση των συρμών.


Συγκεκριμένα, η νέα σιδηροδρομικής γραμμής υψηλών ταχυτήτων (διπλή γραμμή) κατασκευάστηκε χρονικά στα εξής τμήματα: Κατερίνη – Κορινός (1991), Αιγίνιο – Πλατύ (1991), Λεπτοκαρυά – Κατερίνη (1993), Κορινός – Αιγίνιο (2000), ενώ η κατασκευή διπλής γραμμής στο τμήμα Λεπτοκαρυά – Πλαταμώνας – (Ευαγγελισμός) ολοκληρώθηκε τον Οκτώβριο του 2003
Σε όλες της φάσεις της κατασκευής της γέφυρας (πρώτη γέφυρα, επέκταση, ανακατασκευή) η τεχνογνωσία για την κατασκευή της βρίσκεται πολύ μπροστά για την εποχή της. Σήμερα τα δρομολόγια του τρένου μπορεί να έχουν καταργηθεί, όμως η επί οχτώ δεκαετίες μεταλλική γέφυρα στέκεται εκεί, έχοντας δει πολλά στην πολύχρονη ιστορία της

Οι δυνάμεις κατοχής αμέσως μετά την κατάληψη της Ελλάδας, για την αντιμετώπιση των βλαβών, ανατινάξεις ή εκτροχιασμούς που αφορούν το τροχαίο υλικό, αλλά και την αυξανόμενη ανταρτική δράση που ξεκίνησε λίγο αργότερα όρισαν σημεία υποστήριξης του έργου αυτού. Η Υπηρεσία Επαγρύπνησης Uberwachungsstelle είχε την ευθύνη των σιδηροδρόμων. από το 1941 Η Θεσσαλονίκη αρχικά θα είναι υπεύθυνη για το τμήμα Κατερίνη-Πλατύ, Θεσσαλονίκη.


Το 1942, στο δίκτυο Θεσσαλονίκης-Γραβιάς θα δραστηριοποιηθούν δύο συνεργεία συντήρησης υπαγόμενα στην Οργάνωση Τόντ (Organisation Todt). Το Βόρειο Συνεργείο Bauzug Nord με έδρα τον Αλιάκμονα και το Νότιο Συνεργείο Bauzug Sud, με έδρα το Ελευθεροχώρι. Αποστολή τους θα είναι πρώτιστα η επισκευή και ενίσχυση του σιδηροδρομικού δικτύου ώστε να μπορέσει να ανταπεξέλθει στις αυξημένες μεταφορικές ανάγκες των στρατευμάτων κατοχής. Η Οργάνωση Τόντ ήταν γνωστή για την χρήση καταναγκαστικής εργασίας. Από το καλοκαίρι του 1943 θα δραστηριοποιηθούν στην Ελλάδα για την λειτουργία των σημείων βοηθείας, μονάδες σιδηροδρομικών επισκευών υπαγόμενες στο Γερμανικό Σιδηροδρομικό Μηχανικό (Eisenbahnpioniere).


Καθώς η Πιερία από την πρώτη μέρα της κατοχής ήταν στην Γερμανική Ζώνη την ασφάλεια του σιδηροδρομικού δικτύου την είχε η Δκσης της Αστυνομίας Ασφάλειας Σιδηροδρόμων Bahnschutzepolizei (Bzp) με έδρα την Θεσσαλονίκη. Από τις αρχές του 1943 σε συνεργασία με την Βέρμαχτ θα αναλάβουν μονάδες του πεζικού το σημαντικό αυτό έργο. Έτσι, λίγες μέρες μετά την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου για την φύλαξη της γραμμής θα εγκατασταθεί το Τάγμα φύλαξης Ldschtz. Btl.935 (Κατερίνη).

Ουσιαστικά, όμως επρόκειτο για μονάδες εθνοφυλακής Landesschutzen αποτελούμενες από στρατεύσιμους β΄ διαλογής και ανεκπαίδευτους για το έργο που είχαν να αντιμετωπίσουν. Γενικά ο σχηματισμός των Landerschützen ήταν μονάδες πεζικού στελεχωμένοι με άνδρες 35-45 χρονών ή και μεγαλύτερουςώς πολιτοφυλακή έχοντας καθήκοντα και ασφάλειας και φύλαξης στρατιωτικών χώρων Η δομή και οι στολές τους αντιστοιχούσαν σε αυτές του πεζικού της Βέρμαχτ. Οι στολές ήταν χαμηλής ποιότητας και ο διαθέσιμος εξοπλισμός ήταν φτωχός. Τα όπλα και τα οπλικά συστήματα αποτελούνταν από λάφυρα δημιουργώντας μια, γεγονός που προκαλούσε προβλήματα με τα πυρομαχικά.

Το Τάγμα Landesschützen 935 ιδρύθηκε την 1η Ιουλίου 1943 στο Krems, αποτελείται από 4 λόχους. Μετά την συγκρότησή του, το τάγμα μεταφέρθηκε στα νοτιοανατολικά και τέθηκε υπό την στρατιωτική διοίκηση Θεσσαλονίκης -Αιγαίου. Το 1945 το τάγμα αναπτύχθηκε στην περιοχή του Σεράγεβο στην Κροατία .


Έτσι κατά τη διάρκεια του εμφυλίου, οι πύργοι διατηρήθηκαν σε αμυντική επαγρύπνηση και είχαν την ίδια χρήση κατά τη διάρκεια του εμφύλιου πολέμου. Είναι γεγονός ότι Ελληνικά στρατεύματα αναπτύχθηκαν για να προστατεύουν τη περιοχή καθώς υπήρχε ο φόβος να γίνει επίθεση ανταρτών εναντίων του εργοταξίου για να παρεμποδίσουν την αποκατάσταση της σιδηροδρομικής γέφυρας αλλά και των διερχόμενων αμαξοστοιχιών. Η στρατιωτική του τακτική φύλαξη συνεχίστηκε και μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου μέχρι το 1955 περίπου. Οι κάτοικοι του Αιγινίου κατά τις εορτές επισκεπτόταν ως σύνιστε τους στρατιώτες και να τους προσφέρουν δώρα.

Μετά το 1955 η φύλαξή γινόταν μαζί με τα Τ.Ε.Α. Αιγινίου Κολινδρού μέχρι το 1970. Η φύλαξης της γέφυρα από το 1970 και μέχρι το 1972 την είχαν μόνο τα Τ.Ε.Α. Αιγινίου Κολινδρού οπότε και σταμάτησαν να φυλάσται. Κατά την επιστράτευση το 1974 είχε ξανά μια έντονη παρουσίαση στρατιωτικών δυνάμεων. Μέτα την μεταπολίτευση η φύλαξης της γέφυρα σταμάτησε εντελώς. Οι στρατιωτικές μονάδες που ήταν υπεύθυνες για την φύλαξή της ήταν η μονάδα μηχανικού από το στρατόπεδο του σήμερα βρίσκεται το 315 Συνεργείο Περιοχή Τεχνικού στο Πλατύ έχοντας την εποπτεία των γεφυρών των ποταμών Αλιάκμονα και Λουδία μέχρι το 1957. Μετά η στρατιωτική μονάδα που ήταν υπεύθυνη για την φύλαξή της ήταν το 722 Τάγμα Μηχανικού με έδρα την Αλεξάνδρεια (Γιδά). Αυτό έγραψε στον εξωτερικό τοίχο των μαγειρείων ύστερα από μια επίσκεψη στον χώρο μετά από χρόνια και κάποιος στρατιώτης που υπηρέτησε στην φύλαξη της γέφυρα «1964…70 ΕΣΣΟ 722 Τ.Μ.» (Φωτ. 29). Δυστυχώς σε αυτά τα χρόνια είχαμε και δύο ατυχήματα που έχασαν την ζωή τους ένας στρατιώτης και ένας λοχίας.

*O Δημήτρης Ρουκάς M.Sc. Τεχνολόγος Γεωπόνος, Επιστημονικός Συνεργάτης Π.Ε. Πιερίας.