Skip to main content

Γλυπτά Ναού Αφαίας: «Αιγινήτες», πολεμιστές «ξενιτεμένοι» στο Μόναχο

Αφιέρωμα της Voria.gr για τα Γλυπτά του Ναού Αφαίας στην Αίγινα ή αλλιώς «Αιγινήτες»: Η επιβλητικότητα, η αρπαγή και η βέβηλη δημοπρασία της Ιστορίας.

«Κάθε δεντρί κι ο ίσκιος του». Έτσι έλεγαν οι παλιοί Αιγινήτες. Ή, αλλιώς, κάθε τόπος κι η αύρα του. Κι η αύρα της Αίγινας τη θέλει να τραβάει σαν το μέλι τους άοκνους εργάτες του πνεύματος και των τεχνών.

Ο ανεξάντλητος λόγιος της Ελλάδας Βάρναλης φιλοξενούνταν με τους μήνες στο νησί, ο παγκόσμιος Καζαντζάκης έχτιζε το πέτρινο σπίτι του στην παραλία, δίπλα στο Λιβάδι, για να απομονώνεται εκεί, μεγάλα διαστήματα, χρόνια ολόκληρα, και να γράφει μέρος από τα αριστουργήματα που μας κληροδότησε. Ο σπουδαίος εικαστικός Νικολάου, ο ελληνικός Ελύτης, περιδιάβαζαν τα δρομάκια της και χάζευαν τα δειλινά της, για να μεταφέρουν την αρμονία και την ομορφιά που αντίκριζαν, ο καθένας στο δικό μέσο και με το δικό του τρόπο.

Για κάθε Γιν, δυστυχώς, υπάρχει κι ένα Γιανγκ. Πέραν των ταγμένων στην Τέχνη, η Αίγινα, ανέκαθεν, προσήλκυε και μπόλικους «άξεστους των θαυμάτων». Αρχαιοβόρα αρπακτικά, λεηλάτες της Ιστορίας, οι οποίοι ανενδοίαστα διέλυσαν μια για πάντα τον Ναό της Αφαίας στο νησί, αποσπώντας βιαίως από την αγκαλιά του τους περίφημους «Αιγινήτες», 17 αγάλματα εξαιρετικής γλυπτικής, αλλά και πολλά άλλα μέλη αμφότερων των αετωμάτων του.

H Voria.gr καταπιάνεται με τη μυστικιστική Αφαία και τον αποδεκατισμένο από αρχαιοθήρες Ναό της στην Αίγινα, μέλη της οποίας «φιλοξενούνται» στη Γλυπταποθήκη του Μονάχου, στο έβδομο σκέλος του αφιερώματός της στις αρχαιότητες που διηρπάχθησαν στο εξωτερικό, αφορμή για το οποίο αποτέλεσε η έλευση των «Μαγεμένων» στη Θεσσαλονίκη, έπειτα από την αξιέπαινη και υποδειγματική πρωτοβουλία της ΔΕΘ – Helexpo και τη σημαντικότατη υποστήριξη της ΕΥΑΘ, του ΟΛΘ, του ΕΒΕΘ και του ΕΕΘ. Προηγήθηκαν, φυσικά, οι αναφορές στον αιχμάλωτο Αρπιστή της Νέας Υόρκης, στην απαγωγή της Αφροδίτης της Μήλου, στην απώλεια του Βωμού της Περγάμου, στη βίαιη αρπαγή των Γλυπτών του Παρθενώνα από τον «άξεστο» λόρδο Έλγιν και το χρονικό για τη διεκδίκηση της επιστροφής τους.

Η μυστικιστική Αφαία

 

Οι υποψιασμένοι οδηγούν τον νου τους σε μεταφυσικά μονοπάτια, σκεπτόμενοι το ισόπλευρο τρίγωνο που δημιουργεί ο Ναός της Αφαίας μαζί με την Ακρόπολη και τις στήλες του Ναού του Ποσειδώνα στο Σούνιο, οι οποίοι φαίνονται όταν έχει διαυγή καιρό, ή τη δοξασία ότι η περιοχή αυτή συγκροτεί ένα μυστικό μαγνητικό πεδίο, η εμβέλεια του οποίου συνδέεται με τη σημασία των Δελφών και της Αρχαίας Ολυμπίας. Οι περισσότεροι επισκέπτες, όμως, θαυμάζουν τις καλλίγραμμες κολόνες που λες και ξεπηδούν μέσα από το πευκοδάσος και τη θέα προς τη θάλασσα. Η απόλαυση των φίλων της πεζοπορίας μπορεί να αρχίσει ήδη από την Αγία Μαρίνα, όταν πιάνουν το μονοπάτι για τον ναό και χάνονται μέσα στο δάσος. Περίπου όπως η Βριτόμαρτις, η οποία κυνηγημένη πότε από τον έρωτα του Μίνωα, πότε από την αγάπη ενός απλού ναύτη, εξαϋλώθηκε εδώ μέσα στα δένδρα και γι΄ αυτό ο ναός ονομάστηκε της Αθηνάς Αφαίας (άφαντης, αφανέρωτης).

 

Ο Ναός



Ο ναός αυτός είναι από τους πλέον καλοδιατηρημένους δωρικούς περίπτερους. Χρονολογείται από τις αρχές του 5ου αιώνα. Περίφημα είναι τα γλυπτά του αετώματος του ναού, από τα οποία, όμως, ελάχιστα βρίσκονται στην Ελλάδα. Οι ξένοι άρπαγες που ακρωτηρίασαν τον Ναό είχαν ιδιαίτερη αδυναμία στα γλυπτά των αετωμάτων και τα περισσότερα βρίσκονται τώρα πολύ μακριά από την Αίγινα, στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου, όπου αποτελούν, πανθομολογούμενα, το κυριότερο έκθεμά του.

Πρόκειται, λοιπόν, για ένα από τα πιο σημαντικά μνημεία της αρχαίας ελληνικής αρχιτεκτονικής και συγχρόνως έναν από τους σπουδαιότερους αρχαιολογικούς χώρους της Αίγινας. Δεσπόζει στον πευκόφυτο λόφο στα βορειοανατολικά του νησιού και είναι ορατό από τα πλοία που περιπλέουν το νησί.

Το πρώτο ιερό

Η ιστορία του Ναού ξεκινά στο 2.000 π.Χ. Τότε πρέπει να είχε οικοδομηθεί ένα ιερό στην κορυφή ενός βραχώδους λόφου προς τιμή κάποιας γυναικείας θεότητας, χωρίς όμως να διαθέτουμε περαιτέρω στοιχεία γι’ αυτό. Οι πρώτες ενδείξεις για την παρουσία κτισμάτων τοποθετούνται πολύ αργότερα, τον 8ο αι. π.Χ.. Πρόκειται για τα λείψανα ενός βωμού και ενός οικοδομήματος με διαδοχικά δωμάτια, που μάλλον χρησίμευε ως κατάλυμα για τους ιερείς. Αυτό το οικοδόμημα χρησιμοποιήθηκε μέχρι τον 6ο αι., ενώ παράλληλα πρέπει να φανταστούμε ένα μικρό ιερό από φθαρτά υλικά, το οποίο φυσικά δεν έχει σωθεί μέχρι τις μέρες μας.

 

Σχεδιάγραμμα του ιερού της Αφαίας


Ο πρώτος ναός

Το 560 π.Χ. οικοδομείται ο πρώτος Ναός από ασβεστόλιθο προς τιμή της θεάς Αφαίας για τη θέση του οποίου, όμως, επικρατεία αβεβαιότητα, καθώς τα θεμέλιά του ενσωματώθηκαν στον Ναό που ακολούθησε. Παράλληλα, χτίζεται ένας νέος, μεγαλύτερος βωμός, τα οικοδομήματα των ιερέων επεκτείνονται και μετέπειτα εκείνη την εποχή πρέπει να στήθηκε και ο γιγάντιος ιωνικός κίονας με μια καθιστή σφίγγα, ύψους 14 μ. Μαρμάρινα αγάλματα, έργα του περίφημου αιγινήτικου εργαστηρίου, ήταν στημένα κοντά στο ναό προς τιμή της θεάς. Γύρω στα 500 π.Χ. μια τρομερή φωτιά κατακαίει το ναό, με αποτέλεσμα να αποφασιστεί η κατεδάφισή του.


Ο νέος ναός

Ένας νέος ναός οικοδομείται σε μεγαλύτερο χώρο που ισοπεδώνεται, νέα αναλήμματα διαμορφώνονται και γεμίζονται με τα λείψανα του παλιού ναού. Η είσοδος γίνεται πια από ένα επιβλητικό πρόπυλο στη νότια πλευρά του περιβόλου, έξω από τον οποίο υπάρχει συγκρότημα οικοδομημάτων για τις ανάγκες του ιερού. Στ' ανατολικά του ναού, όπου υπήρχε η είσοδός του, βρισκόταν ο βωμός για τις θυσίες σε ένα ευρύχωρο άνοιγμα. Μπροστά στον βωμό είχε διαμορφωθεί ένας πλακόστρωτος χώρος για τις τελετουργίες και ένας επίσης πλακόστρωτος δρόμος οδηγούσε με κεκλιμένο επίπεδο προς το ναό. Στα βόρεια, δίπλα στη δεξαμενή που τροφοδοτούνταν με νερό από τη στέγη του ναού, υψωνόταν το μοναδικό μνημείο που απέμενε από την παλιότερη περίοδο του ναού, ο κίονας με τη σφίγγα. Ο ναός της Αφαίας παρέμεινε σε αυτή τη μορφή για τα επόμενα χρόνια, χωρίς καμιά προσθήκη ή αφαίρεση.

Ο νεότερος Ναός είναι ο καλύτερα σωζόμενος ναός δωρικού ρυθμού της εποχής του, έργο κάποιου εξαιρετικού, άγνωστου καλλιτέχνη. Το πλάτος και το μήκος του ναού, πολύ μεγαλύτερα από τα αντίστοιχα του προηγούμενου ναού, έχουν αναλογία 1:2, ενώ το ύψος του με το ανατολικό ακρωτήριο έφτανε τα 12 μ. Ο ναός είναι περίπτερος, δηλαδή ο σηκός του (ο κυρίως ναός, το εσωτερικό του) περιβάλλεται από μια κιονοστοιχία 32 κιόνων, από 12 κίονες στις μακρές πλευρές και από 6 στις στενές. Ζεύγη κιόνων βρίσκονται επίσης ανάμεσα στις παραστάδες του πρόναου και του οπισθόδομου, ενώ κιονοστοιχίες βάσταζαν και την οροφή του σηκού. Οι κίονες είναι μονολιθικοί, δηλαδή αποτελούνται από ένα ενιαίο κομμάτι ασβεστόλιθου, με 20 ραβδώσεις. Εκτός από τρεις της βόρειας πλευράς, που αποτελούνται από σπονδύλους.

Τα αρχιτεκτονικά μέλη του ναού, που ήταν κατασκευασμένα από ασβεστόλιθο (κίονες, κιονόκρανα και επιστύλιο), ήταν καλυμμένα με λευκό κονίαμα. Στις επάνω ζώνες ο ναός είχε χρώματα: κόκκινο, μαύρο, γαλάζιο κοσμούσαν τα τρίγλυφα, τις μετόπες, τα αετώματα και τον πλαστικό διάκοσμο του ναού. Σε πολλά, μάλιστα, σημεία έχουν διασωθεί ίχνη από τα χρώματα αυτά. Πάνω από την είσοδο του ναού, στη στέγη, δέσποζε ένα ανθεμωτό ακρωτήριο, που πλαισιωνόταν από δύο κόρες, ενώ στις τέσσερις γωνίες υπήρχαν τέσσερις σφίγγες, όλα από παριανό μάρμαρο, όπως επίσης και τα γλυπτά των αετωμάτων.

Τα αετώματα

Το θέμα και των δύο αετωμάτων ήταν οι μυθικές εκστρατείες στην Τροία, στις οποίες είχαν διακριθεί Αιγινήτες ήρωες. Στο ανατολικό αέτωμα, πάνω από την κύρια όψη του ναού, απεικονίζεται η παλαιότερη εκστρατεία, με τον Ηρακλή εναντίον του βασιλιά της Τροίας Λαομέδοντα, στην οποία έλαβε μέρος ο Τελαμών, γιος του Αιακού. Στο μέσο εμφανίζεται η Αθηνά ως θεϊκός ρυθμιστής του αγώνα. Στον τοξότη της δεξιάς κερκίδας, που φορά τη λεοντοκεφαλή, αναγνωρίζεται ο Ηρακλής, ενώ στην αριστερή γωνία του αετώματος ο θνήσκων πολεμιστής είναι ο βασιλιάς της Τροίας Λαομέδων, που έχει πληγωθεί θανάσιμα από τα βέλη του Ηρακλή. Αναγνωρίζουμε επίσης τον Πρίαμο, γιο του Λαομέδοντα και μελλοντικό βασιλιά της Τροίας.

 

Ο Τρώας τοξότης από το ανατολικό αέτωμα

 

Στο δυτικό αέτωμα αποδίδεται η νεότερη εκστρατεία εναντίον της Τροίας, ο γνωστός Τρωικός πόλεμος, κατά τον οποίο ο Αίας, γιος του Τελαμώνα και εγγονός του Δία, υπήρξε ο σημαντικότερος αιγινήτης ήρωας, ενώ διακρίθηκαν επίσης ο Τεύκρος και ο Αχιλλέας, επίσης απόγονοι του Αιακού. Και πάλι η Αθηνά στέκει στο μέσο του αετώματος. Στον πολεμιστή αριστερά της Αθηνάς αναγνωρίζουμε τον Αίαντα, ενώ στα δεξιά στέκει ο Έκτωρ. Οι τοξότες στην αριστερή και δεξιά κερκίδα είναι ο Πάρις, ο γιος του βασιλιά Πριάμου, με βαρβαρική ενδυμασία, και ο Τεύκρος, ο αδερφός του Αίαντα. Φαίνεται ότι το δυτικό αέτωμα απηχεί την αισθητική του 6ου αι., ενώ το ανατολικό αέτωμα, με τη μεγαλύτερη κινητικότητα των μορφών, παραπέμπει στις αρχές του 5ου αι.   
    

Το άγαλμα της Αφαίας



Μέσα στο παλιότερο ιερό στο σηκό του, βρισκόταν το λατρευτικό άγαλμα της Αφαίας κατασκευασμένο από ελεφαντόδοντο που στερεωνόταν σε ξύλινο πυρήνα. Στο νέο ναό, το άγαλμα, που προφανώς σώθηκε από τη φωτιά, τοποθετήθηκε και πάλι στο σηκό του ναού, στη ΒΔ γωνία του, πάνω σε λίθινο βάθρο, που σώζεται μέχρι σήμερα. Το λατρευτικό άγαλμα της θεάς από ξύλο και μάρμαρο, που κατασκευάστηκε συγχρόνως με το ναό, τοποθετήθηκε στη μέση, πάνω σε βάθρο, ίχνη του οποίου επίσης σώζονται.  
Αφαία

Η Αφαία ήταν μια θεότητα που λατρευόταν μόνο στην Αίγινα. Η λόγια παράδοση της αρχαιότητας αναφέρει λίγα γι’ αυτήν. Όταν η πολιτεία των Αιγινητών έχασε τον 5ο αι. π.Χ. την ανεξαρτησία της και επακόλουθα το ιερό τη σημασία του, η Αφαία λησμονήθηκε. Δυστυχώς δε σώθηκε η ωδή που μαρτυρείται ότι έγραψε ο Πίνδαρος,  που ζούσε την εποχή της ίδρυσης του νεότερου ναού. Δεν αποκλείεται μάλιστα να ήταν επικεφαλής του χορού τη μέρα της γιορτής της Αφαίας στο ιερό της. Ο Παυσανίας αναφέρει το μύθο για την Αφαία και την ταυτίζει με την κρητική θεά Βριτόμαρτι – Δίκτυννα. Οι ερευνητές πιστεύουν ότι αυτή η θεά λατρευόταν στο ναό.

 

Το δυτικό αέτωμα, όπως εκτίθεται στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου



Η Αφαία θεωρούνταν κόρη του Δία και πατρίδα της η Κρήτη. Εκεί λατρευόταν ως Δίκτυννα, δείγμα ότι είχε ομοιότητες με τη θεά Άρτεμη. Σύμφωνα με το μύθο, η νύμφη Αφαία καταδιώχτηκε από τον κρητικό βασιλιά Μίνωα και στην προσπάθειά της να ξεφύγει πήδηξε στη θάλασσα, όπου ένας ψαράς την έσωσε και τη μετέφερε στην Αίγινα. Εκεί εξαφανίστηκε (αφαία = άφαντη) στη θέση όπου σήμερα βρίσκεται το ιερό της.    

Η παρακμή

Το ιερό της Αφαίας δεν διατηρήθηκε για πολύ καιρό. Στα μέσα του 5ου αι. η Αίγινα παρήκμασε λόγω της αθηναϊκής επιβολής και σταδιακά το ιερό ακολούθησε τη μοίρα του νησιού. Λίγες μόνο εργασίες επισκευών σημειώθηκαν τον 4ο αι. π.Χ., ενώ τον 2ο αι. ο χώρος είχε πια εγκαταλειφθεί. Μετά την εγκατάλειψή του το μνημείο παρέμεινε στους αιώνες ορατό και εντυπωσιακό πάνω στο λόφο.

Ο ναός της Αφαίας στη νεότερη εποχή

Η πρώτη έρευνα στο ναό πραγματοποιήθηκε το 1811 από τον αρχιτέκτονα και περιηγητή Ch. R. Cockerell (Κόκερελ) και τον βαρώνο von Hallerstein (Χαλερστάιν), που ανέσκαψαν τα γλυπτά των αετωμάτων και τα μετέφεραν στην Ιταλία. Από εκεί το 1828 κατέληξαν στο Μόναχο, όπου σήμερα εκτίθενται στη Γλυπτοθήκη. Συστηματική ανασκαφή πραγματοποιήθηκε στον χώρο από το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο το 1901 και κατά την περίοδο 1964-1981. Τα έτη 1956-1957 έγιναν αναστηλωτικές εργασίες από τους Α. Ορλάνδο και Ε. Στίκα.

Όλη αυτήν την περίοδο, μέχρι και τις μέρες μας, ο ναός της Αφαίας αποτελεί αντικείμενο θαυμασμού και έμπνευσης. Περιηγητές τον απεικόνισαν και τον περιέγραψαν, μπροστά του φωτογραφήθηκαν οι Γερμανοί κατακτητές και ο Νίκος Καζαντζάκης αλλά και παράτολμοι Μεσαγρίτες που ακροβατούσαν πάνω στους κίονες, οι μικροί ήρωες της Ζωρζ Σαρρή στον «Θησαυρό της Βαγίας» προσπαθούν να ανακαλύψουν χαμένα μυστικά στον χώρο του ιερού, ενώ ο Στρατής Μυριβήλης στο άκρως πρωτοποριακό για την εποχή του «Μυθιστόρημα των τεσσάρων» μάς δίνει την παρακάτω ειδυλλιακή εικόνα:

«Εκεί πάνω στο ναό της Αφαίας τους βρήκε το σούρουπο. Τους τύλιξε μέσα στη μαγεία του χωρίς να υποψιαστούν. Οι σκιές τους επλησίαζαν από παντού κι έκαναν τις ομάδες των πεύκων να σμίγουν στ' απόμακρα. Το νησιώτικο μούχρωμα έκανε τα χρώματα πιο τρυφερά. Τα χρώματα της θάλασσας και των ανάγλυφων βουνών. Όλη αυτή η ειρηνική ατμόσφαιρα της ώρας και του τοπίου μέσα στην απόλυτη ησυχία έκανε τις καρδιές τους να συννενοούνται μ' ελάχιστα λόγια. Με ένα ναι, με ένα όχι, ένα "νομίζεις". Κουβέντιαζαν καθισμένοι πλάι-πλάι στο αρχαίο μάρμαρο, που κρατούσε ακόμα μιαν ευχάριστη, ελάχιστη θαλπωρή από το ολοήμερο χάδι του ήλιου».

Χρωματιστοί «Αιγινήτες»

Εάν υπάρχει μία μεγάλη απόδειξη για τη χρωματική διακόσμηση των αρχαίων γλυπτών και των αρχιτεκτονικών στοιχείων των οικοδομημάτων, αυτή προέρχεται από τον ναό της Αφαίας στην Αίγινα. Σε μερικά μέρη του θριγκού, στα γλυπτά των αετωμάτων και στα ακρωτήρια της στέγης, τα οποία ήταν από παριανό μάρμαρο, το χρώμα διασώζεται ως σήμερα παρέχοντας σπουδαίες πληροφορίες για τη μορφή που είχαν τα μνημεία στην Αρχαιότητα. Κόκκινο για την απόδοση των λοφίων και των κρανών που φορούν οι πολεμιστές των αετωμάτων, κόκκινο και για το αίμα που ρέει από τις πληγές, γαλάζιο στα κράνη και στο τύμπανο του αετώματος πίσω από τις μορφές. Και επιπλέον, διακόσμηση όλων των επιφανειών με σχέδια που αποδίδουν τις ενδυμασίες των πολεμιστών και άλλα χαρακτηριστικά.

 

Ο Τρώας τοξότης, όπως αποδόθηκε με χρώματα, στην έκθεση της Γλυπταποθήκης «Gods in colour»



Από το 1982 ασχολείται το Πανεπιστήμιο του Μονάχου με την έρευνα για τον επιχρωματισμό των αρχαίων γλυπτών αναπτύσσοντας νέες μεθόδους ανίχνευσης του χρώματος οι οποίες είχαν εντυπωσιακά αποτελέσματα.

Το 2007 μάλιστα αυτοί οι «πολύχρωμοι θεοί», εκμαγεία αρχαίων αγαλμάτων, μεταξύ των οποίων και οι «Αιγινήτες» της Αφαίας, παρουσιάστηκαν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο από τη Γλυπτοθήκη του Μονάχου.


Η κλοπή από τους άξεστους των θαυμάτων

 

«Τη δεύτερη ημέρα,ένας από τους εργάτες που έσκαβε στο εσωτερικό κλίτος συνάντησε ένα κομμάτι μάρμαρο της Πάρου, το οποίο τράβηξε την προσοχή του, γιατί όλο το κτίσμα ήταν από πέτρα. Αποδείχθηκε ότι επρόκειτο για το κεφάλι ενός πολεμιστή με περικεφαλαία, καθ΄όλα τέλειο. Κειτόταν με το πρόσωπο προς τα επάνω και, καθώς τα χαρακτηριστικά αποκαλύπτονταν βαθμιαία, δεν μπορείτε να φανταστείτε τον βαθμό της έκστασης και της συγκίνησης που νιώθαμε. Ενα τελείως νέο κίνητρο έδινε συγκεκριμένη τροπή στη δουλειά μας. Δεν άργησε να ξεφυτρώσει και άλλο κεφάλι, ύστερα ένα πόδι και τελικώς ανακαλύψαμε κάτω από τα γκρεμισμένα τμήματα του ναού όχι λιγότερα από 16 αγάλματα και 13 κεφάλια, χέρια, πόδια κ.λπ.».

Ήταν Απρίλιος του 1811 όταν συνέβαιναν αυτά που περιγράφει ο βρετανός αρχιτέκτονας Τσαρλς Ρόμπερτ Κόκερελ στον Ναό της Αφαίας στην Αίγινα. Μαζί με τον βαρόνο Χάλερ του Χάλερσταϊν, επίσης αρχιτέκτονα και αρχαιολόγο στην υπηρεσία του βασιλιά της Βαυαρίας, έναν ακόμη βρετανό αρχιτέκτονα, τον Τζον Φόστερ, και τον ζωγράφο Γιάκομπ Λινκ είχαν ξεκινήσει από την Αθήνα για το νησί, προκειμένου να μελετήσουν τον Ναό του Πανελληνίου Διός, όπως θεωρούσαν τότε το ιερό της Αφαίας.

 

Ο ναός της Αφαίας όπως τον είδε ένας περιηγητής τον 19ο αιώνα



«Εραστές» του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού και της κλασικής τέχνης, αλλά και ανενδοίαστοι αρχαιοθήρες -όπως και πολλοί ακόμη, εκείνη την εποχή- θα άλλαζαν αμέσως σχέδια, μόλις τα γλυπτά των αετωμάτων του ναού θα έρχονταν στο φως. Θα τα έβγαζαν με σπουδή από το χώμα, θα τα φυγάδευαν, θα τα διεκδικούσαν ο καθένας για λογαριασμό της χώρας του και, τέλος, θα τα πουλούσαν μέσω δημοπρασίας, ώστε λίγο αργότερα να καταλήξουν στο Μόναχο. Από την άλλη πλευρά, η είδηση της αποκάλυψης των γλυπτών, που είχε διαδοθεί γρήγορα σε όλη την Ευρώπη, έκανε ακόμη και τον Γκαίτε να σχολιάσει το εκπληκτικό εύρημα.

Διακόσια περίπου χρόνια ύστερα από εκείνη την άνοιξη, η Γλυπτοθήκη του Μονάχου στην οποία βρίσκονται τα περίφημα αρχαϊκά αγάλματα αποφάσισε την παρουσίασή τους. Αυτή τη φορά δίπλα στους «Αιγινήτες», όπως αποκαλούνται πλέον τα γλυπτά, θα εκτεθούν και εκμαγεία τους, συμπληρωμένα, όμως, όπου το πρωτότυπο έχει χαθεί, σε μια μεγάλη έκθεση που εγκαινιάστηκε στις 13 Απριλίου του 2011. Η επέτειος της αποκάλυψής τους εορτάζεται πανηγυρικά. Το θρίλερ που εκτυλίχθηκε το 1811 στην Αίγινα, στη συνέχεια στην Αθήνα, τη Μάλτα και τη Ζάκυνθο, είναι παρελθόν.

Η έκθεση με τίτλο «Μάχες για την Τροία. Διακόσια χρόνια Αιγινήτες στο Μόναχο» είναι η τρίτη των γλυπτών της Αφαίας Αθηνάς στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου, όπου παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά το 1830, όχι μόνα τους, αλλά με προσθήκες. Τα ακρωτηριασμένα αγάλματα έχουν συμπληρωθεί με μάρμαρο Καράρας από έναν μεγάλο δανό γλύπτη της εποχής, τον Μπέρτελ Τόρβαλντσεν. Επί έναν και πλέον αιώνα, ως τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, οπότε η Γλυπτοθήκη έκλεισε, παρέμειναν έτσι. Το 1963, όταν άνοιξε εκ νέου, οι προσθήκες είχαν αφαιρεθεί.

Ο αρχαιολόγος κ. Ρέιμοντ Βούντσε, ο οποίος έχει εργαστεί στην Αίγινα, είχε δηλώσει παλαιότερα στο βήμα πως η έκθεση βασιζόταν στις διαφορετικές αντιλήψεις παρουσίασης των αρχαιοτήτων από τον 19ο στον 20ό αιώνα.

Η αποσπασματική διατήρησή τους, άλλωστε, δεν στάθηκε εμπόδιο για την ερμηνεία των αγαλμάτων και, μάλιστα, από την πρώτη στιγμή της ανεύρεσής τους. Οι «ανασκαφείς» είχαν διακρίνει αμέσως ότι τα θέματα των δύο πολυπρόσωπων αετωμάτων του ναού ήταν οι εκστρατείες εναντίον της Τροίας κατά τις οποίες διέπρεψαν οι μυθικοί ήρωες της Αίγινας.

Στο ανατολικό, όπου η τέχνη παραπέμπει στις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ., απεικονιζόταν η παλαιότερη εκστρατεία στην οποία ο Ηρακλής είχε αντιμέτωπο τον βασιλιά της Τροίας Λαομέδοντα, ενώ σε αυτήν είχε πάρει μέρος και ο Τελαμώνας, που ήταν γιος του Αιακού. Στο δυτικό αέτωμα, εξάλλου, το οποίο απηχεί την αισθητική του 6ου αιώνα π.Χ., υπήρχε αναπαράσταση της δεύτερης εκστρατείας με αρχηγό τον Αγαμέμνονα και με τρεις απογόνους του Αιακού: τον Αίαντα, τον Τεύκρο και τον Αχιλλέα. Στο κέντρο και των δύο αετωμάτων εξάλλου στεκόταν η θεά Αθηνά.

Χώρος λατρείας ήδη από τη Μυκηναϊκή Εποχή ήταν η κορυφή του πευκόφυτου λόφου στο βορειοανατολικό τμήμα της Αίγινας, όπου αρχικά υπήρχε ιερό αφιερωμένο στη θεότητα Αφαία. Ο πρώτος ναός, ο οποίος χτίστηκε περί το 570-560 π.Χ., καταστράφηκε από πυρκαγιά το 510 π.Χ. και στη θέση του οι Αιγινήτες έχτισαν νέο (500-490 π.Χ.), επίσης δωρικό και από πωρόλιθο.

Πάντως, οι Γερμανοί «επανήλθαν» στην Αίγινα το 1901, επισήμως αυτή τη φορά, με τον μεγάλο αρχαιολόγο Αντολφ Φούρτβεγκλερ, ο οποίος βρήκε ακόμη δύο κεφάλια από το ανατολικό αέτωμα, καθώς και πέντε κεφάλια από γλυπτά που βρίσκονταν στον βωμό του ναού (σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο). Στις ανασκαφές, τέλος, της περιόδου 1966-1978 εντοπίστηκαν από τον Ντίτερ Ολι μόνον θραύσματα των γλυπτών. Πιθανότητα άλλων ευρημάτων δεν υπάρχει πλέον και, ως φαίνεται, κανένας άλλος θεός ή ήρωας δεν πρόκειται να έρθει στο φως στην Αφαία.


Η εκποίηση της Ιστορίας

 

Σε βάθος «όχι μεγαλύτερο από τρία πόδια από την επιφάνεια του εδάφους» βρέθηκαν τα γλυπτά, όπως γράφει σε επιστολή του προς τον πατέρα του ο Τσαρλς Ρόμπερτ Κόκερελ, κεντρικό πρόσωπο της ομάδας των «αρχαιοφίλων» που λεηλάτησαν τον ναό της Αφαίας- αλλά και του Απόλλωνα στις Βάσσες, λίγο αργότερα. «Το εύρημά μας προκάλεσε την προσοχή των χωρικών, οι οποίοι μας έστειλαν σήμερα μερικούς από τους προκρίτους τους. Εμείς, όμως, είχαμε καλέσει εγκαίρως μια βάρκα στο πλησιέστερο σημείο με την οποία αποστείλαμε τα ως τώρα ευρεθέντα κομμάτια στην Αθήνα», γράφει αλλού.

Ο ιστορικός Γιώργος Τόλιας, συγγραφέας του βιβλίου «Ο πυρετός των μαρμάρων», όπου εξιστορεί την κορυφαία φάση της λεηλασίας των ελληνικών μνημείων λίγο προτού ξεσπάσει η Επανάσταση, σημειώνει πως «η ειλικρίνεια αυτών των ανθρώπων, αν και αγγίζει τα όρια της αλαζονείας, είναι αφοπλιστική, γιατί κανείς τους δεν αισθάνθηκε την ανάγκη να συγκαλύψει ορισμένα γεγονότα ή να δικαιολογηθεί για τις πράξεις του. Αντίθετα, ομολογούν όλες τις μεθοδεύσεις τους, τις δωροδοκίες των τούρκων επισήμων, τις κρυφές φυγαδεύσεις των αρχαιοτήτων, τους οικονομικούς διακανονισμούς, τις καταστροφές για τις οποίες ήταν αμέσως ή εμμέσως υπεύθυνοι».

Έτσι και στην περίπτωση αυτή, και μετά την αρχική απάτη, η ομάδα έλαβε «ελευθέρας» για τις ανασκαφές στην Αφαία αντί 800 πιάστρων (περίπου 40 στερλίνες). Η επιστροφή στην Αθήνα έγινε στις 3 Μαΐου και εκεί μαζί με τις προσπάθειες συγκόλλησης των γλυπτών διεφάνησαν οι πρώτες διαφωνίες.

Οι Βρετανοί ήθελαν να καταλήξουν τα ευρήματα στο Βρετανικό Μουσείο και οι Γερμανοί, από την πλευρά τους, στη Γερμανία. Επιπλέον, τα αρχαία κινδύνευαν, αφού η πολιτική αστάθεια των ημερών δεν εξασφάλιζε ιδιοκτησιακά δικαιώματα. Και εκεί που ο κίνδυνος διάσπασης της συλλογής ήταν ορατός, οι τέσσερίς τους αποφάσισαν την ίδρυση μιας εταιρείας, της «Εταιρείας των Ερασιτεχνών» (Dilettanti), που θα διέθετε τα αρχαία σε ανοιχτή δημοπρασία και θα διασφάλιζε την ενότητά τους.


Η φυγάδευση: Αρχαία στο σακί

 

Η περιπέτεια των γλυπτών του Ναού της Αφαίας είχε ακόμη δρόμο. Ακολούθως, λοιπόν, και υπό τον φόβο των Τούρκων, φορτώθηκαν σε άλογα και μουλάρια ούτως ώστε να φυγαδευθούν νύχτα από τη χώρα. Στη προσπάθεια  φυγάδευσης των αρχαίων ζήτησαν τη βοήθεια του Αυστριακού G. Gropius, αλλά και την κάλυψη του γνωστού μας από την υπόθεση των Γλυπτών του Παρθενώνα, Γάλλου προξένου Λουίς Φοβέλ -ο οποίος σύμφωνα με δημοσίευμα του «Λόγιου Ερμή» όταν έμαθε τι γίνεται έσπευσε στην Αίγινα και άρπαξε και αυτός ότι μπόρεσε από τα αρχαία- καθώς και ενός συνεργάτη του γνωστού μας και πανταχού παρόντα Έλγιν, του Τζιοβάνι Λουσιέρι.

Αρχικώς, λοιπόν, μεταφέρθηκαν συσκευασμένα σε καλάθια στον Κορινθιακό, στο Πόρτο Γερμενό -υπάρχει μάλιστα και ένα σκίτσο του Χάλερ που δείχνει την πομπή συνοδευόμενη από ένοπλους ιππείς- και από εκεί με πλοίο στη Ζάκυνθο, όπου θα γινόταν η δημοπρασία την 1η Νοεμβρίου 1812, σύμφωνα με την αναγγελία που δημοσιεύθηκε σε αγγλικές και άλλες εφημερίδες. Ως αντίτιμο πώλησης ορίστηκαν τα 70.000 φιορίνια. Ούτε εκεί, όμως, στο αγγλοκρατούμενο, τότε, νησί του Ιονίου, αισθάνθηκαν ασφάλεια οι συνιδιοκτήτες για τη συλλογή, δεδομένης της πιθανότητας μιας γαλλικής επιδρομής από τον Ναπολέωντα, ο οποίος είχε κηρύξει τον πόλεμο εναντίον Βρετανών και Γερμανών.

 

Το αίθριο της Γλυπτοθήκης του Μονάχου



Ως εκ τούτου, στο πλαίσιο... διάσωσής τους, τα αγάλματα πήραν τον δρόμο για τη Μάλτα. Μολαταύτα, η δημοπρασία έγινε όντως στη Ζάκυνθο, με τον απεσταλμένο του διαδόχου της Βαυαρίας Λουδοβίκου και πατέρα του μετέπειτα βασιλέα της Ελλάδος Όθωνα, Ότο Βάγκνερ, να πλειοδοτεί, αλλά και να προβαίνει στην παραδοχή πως αναγκάστηκε να αγοράσει «γουρούνι στο σακί». Την ίδια ώρα που ο πράκτορας του Βρετανικού Μουσείου από τη Μάλτα, όπου είχε μεταβεί, θα διαμαρτυρόταν για τη μεθόδευση που τον άφησε έξω από το «παιγνίδι». Γι' αυτό, άλλωστε, η βρετανική κυβέρνηση θα αρνιόταν επί δύο χρόνια να επιτρέψει την έκδοση των γλυπτών από τη Μάλτα.

Και οι Έλληνες; Ο «Λόγιος Ερμής» δημοσιεύει σχετικά τα εξής: «Τα αγάλματα ταύτα μετακομισθέντα εις Ζάκυνθον πωλούνται εκεί διά δέκα χιλιάδας φλωρίων. Μακάριοι και τρισμακάριοι οι Ζακύνθιοι, αν έδιδαν αυτήν την ποσότητα και ηγόραζαν αυτά, και να στολίσωσι δι΄ αυτών την πόλη των, ίνα μη άλλως απομακρυνθέντα στερηθεί η Ελλάς των τοιούτων αξιολόγων λειψάνων της αρχαιότητος».

 

«Η Αίγινα πούλησε τα γλυπτά της Αφαίας»

Τον Ιούνιο του 2011, Έλληνας αρθογράφος της Deutsche Welle, γράφει σχετικά με τα Γλυπτά τιτλοφορώντας το κείμενό του «Η Αίγινα πούλησε τα γλυπτά της Αφαίας». Σ' αυτό, επικαλούμενος διάφορες πηγές προς ακύρωση των ελληνικών επιχειρημάτων, επιχειρεί να αποδείξει ότι η Ελλάδα δεν έχει δικαίωμα να ανακηρύξει μόνο τη μία πλευρά των συμβαλλόμενων στην υπόθεση σε «κλεφτοκοτάδες», υπονοώντας πως επρόκειτο, όχι για κλοπή, αλλά για αγορά, ένα «νόμιμο αλισβερίσι», με συναίνεση που δόθηκε «εν ευφορία και μέθη κάτω από την κληματαριά ενός καπηλειού» από την «ελληνική δημογεροντία» του νησιού.

Το δημοσίευμα της DW είχε ως εξής:

«Στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου εκτίθενται τα γλυπτά του Ναού της Αφαίας, 200 ακριβώς χρόνια μετά τις πρώτες ανασκαφές στην Αίγινα. Ελληνικά δημοσιεύματα αναφέρονται στους "κλεμμένους θησαυρούς". Ήταν όμως κλοπή ή αγορά;

Πριν από λίγες μέρες επέστρεψε στην Αηδόνα της Σικελίας η περίφημη «Αφροδίτη της Μοργκαντίνα», ένα άγαλμα του 5ου αιώνα προ Χριστού, έργο της σχολής του Φειδία. Είχε ανακαλυφθεί από αρχαιοκάπηλους το 1979, είχε εξαχθεί παράνομα από την Ιταλία και είχε καταλήξει μετά από διάφορες αγοραπωλησίες στο Μουσείο Πολ Γκετί στο Μαλιμπού. Μια ξεκάθαρη περίπτωση αρχαιοκαπηλίας που βρήκε τώρα αίσιο τέλος με την επιστροφή του αγάλματος. Αλλά δεν είναι όλες οι περιπτώσεις ίδιες.

Με τα μέτρα της εποχής

Με κάποια ευκολία διάφορα ελληνικά δημοσιεύματα γράφουν και για τους «κλεμμένους» θησαυρούς της Αφαίας που εκτίθενται πάλι πανηγυρικά στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου, τα γλυπτά δηλαδή που είχαν ανακαλύψει και αγοράσει το 1811 στην Αίγινα μερικοί αρχαιολάτρες νεαροί από την Αγγλία και τη Γερμανία, παιδιά της εποχής τους, υπό τον Βρετανό αρχιτέκτονα Charles Robert Cockerell και τον Γερμανό ξεπεσμένο ευγενή Carl Haller von Hallerstein. Ας ανατρέξουμε για λίγο στη δική τους εποχή, 200 χρόνια πριν, όταν τα αρχαία μάρμαρα χρησίμευαν για ποτίστρες των ζώων ή ρίχνονταν στα ασβεστοκάμινα για να δώσουν κονίαμα, όταν δεν υπήρχαν επί τόπου νόμοι περί αρχαιοτήτων αλλά ούτε και συνείδηση της πολιτιστικής τους αξίας παρά μόνο κάθε τόσο της οικονομικής, όταν το πλοίο έκανε τρεις ώρες για να φθάσει από τον Πειραιά στην Αίγινα. Ήταν η ίδια εποχή που τα μεγάλα ευρωπαϊκά έθνη ανακάλυπταν το ελληνικό παρελθόν, όταν στα πρωσικά σαλόνια ήταν της μόδας να απαγγέλλουν ομηρικούς στίχους και στα βρετανικά μπουντουάρ να καμαρώνουν ότι είχαν κάνει μπάνιο στα νερά του Ευρώτα.

Λεπτομέρεια των γλυπτών της Αφαίας

Όταν λοιπόν εκείνη την άνοιξη του 1811 οι "μυλόρδοι" ανακάλυψαν τα πρώτα γλυπτά, το νέο έφθασε αμέσως στην Παλιαχώρα, την πρωτεύουσα του νησιού, το διαβάζουμε στα ημερολόγια και τις επιστολές τους. Και τι έκανε η ελληνική δημογεροντία της Αίγινας; Έστειλε εκπροσώπους της στον τόπο της ανασκαφής και διάβασαν ανακοίνωση του δήμου, με την οποία καλούσε τους αρχαιοδίφες να σταματήσουν την ανασκαφή γιατί μόνο ο Θεός ήξερε τι κακό θα έπεφτε πάνω στο νησί αν συνέχιζαν. Οι "μυλόρδοι" κατάλαβαν. Και έστειλαν τον διερμηνέα τους, το "Δημήτρη", να διαπραγματευθεί την αγορά των ευρημάτων. Η δημογεροντία συμφώνησε στο ποσόν, 800 τουρκικές πιάστρες, και ο Τούρκος συμβολαιογράφος έφτιαξε το συμβόλαιο και μπήκαν οι υπογραφές. Παραδίδεται και μια λεπτομέρεια. Είχε παραλειφθεί ένα από τα ονόματα των αρχαιοδιφών στο έγγραφο κι όταν ο απεσταλμένος τους πήγε στην Παλιαχώρα για τη συμπλήρωση τούς βρήκε όλους, τους Έλληνες δημογέροντες και δυο Τούρκους, εν ευφορία και μέθη κάτω από την κληματαριά ενός καπηλειού. Γιόρταζαν το απρόσμενο κελεπούρι. Αυτά λένε οι πηγές, μιλούν για ένα νόμιμο αλισβερίσι. Κι εμείς, από πού αντλούμε το δικαίωμα, 200 χρόνια μετά, να ανακηρύξουμε τη μια πλευρά των συμβαλλομένων σε "κλεφτοκοτάδες";».


Σχεδόν αδιαμαρτύρητα

 

Σοβαρή προσπάθεια ανάκτησης των Γλυπτών του Ναού της Αφαίας δεν έγινε ποτέ από τις ελληνικές κυβερνήσεις. Μόλις μία συμβολική διαμαρτυρία καταγράφεται το 2014, όταν εκπρόσωποι του απόδημου ελληνισμού με επικεφαλής τον ευρωβουλευτή και Πρόεδρο των Ελλήνων Ευρωπαίων Πολιτών Γιώργο Χατζημαρκάκη, βρέθηκαν έξω από την Γλυπτοθήκη του Μονάχου, ζητώντας την επιστροφή των «Αιγινητών» στον τόπο τους.

 

Ο Ναός σήμερα...



Μάλιστα, ο κ. Χατζημαρκάκης, μαζί με τον Πρόεδρο της Παγκρητικής Ομοσπονδίας Ευρώπης Γιάννη Επιτροπάκη, τον Πρόεδρο του Συλλόγου Κρητών Μονάχου Μανόλη Κουγιουμτζή, την Πρόεδρο του Συλλόγου Μακεδόνων Μονάχου Θεοδώρα Τζιτζιλάκη και το μέλος του Δ.Σ. της Παγκρητικής Ομοσπονδίας Ευρώπης Ρένα Τσόγκα, ύψωσαν έξω από την Γλυπτοθήκη πανό, απαιτώντας την επιστροφή των ελληνικών πολιτιστικών θησαυρών.

Λεμόνι στη ελληνική συνείδηση...

 

Ο Κόκερελ και οι άρπαγες που αποτέλεσαν την «περιηγητική» παρέα του σε τούτη εδώ την ιστορία, την ομάδα που, όπως πολλές άλλες στην πολύπαθη ιστορία μας, είχε αναγάγει σε επικερδές σπορ τη λαφυραγώγηση μνημείων της χώρας ανά τις εποχές, απέσπασαν τους «Αιγινήτες» με αδιαφανείς διαδικασίες και δωροδοκίες των ντόπιων προεστών, που ελαχίστως ενδιαφέρονταν για την αρχαιολογική αφαίμαξη και ιδιαιτέρως αρκούνταν στον τυραννικό κοτζαμπασισμό - όχι με τη συγκατάβαση των κατοίκων της Αίγινας. Μια συγκατάβαση και συγκατάθεση, που όπως έγραφε ο Μακρυγιάννης, δεν θα δινόταν ποτέ, αφού γι' «αυτά, και δέκα χιλιάδες τάλαρα να σας δώσουνε, να μην το καταδεχτείτε να βγουν από την πατρίδα μας. Γι’ αυτά πολεμήσαμε».

Οι Έλληνες, αυτοί που δεν διασάλευσαν ούτε αποδόμησαν την Ιστορία τους, όπως μαεστρικά σημειώνει στο «Οικόπεδο με τις τσουκνίδες» του «Άξιον εστί» ο Οδ. Ελύτη, «τις ιδέες τους όλες ενησιώτισαν» και «στη συνείδησή τους έσταξαν λεμόνι». Την ερμηνεία του εκπληκτικού, εντυπωσιακής αλληγορίας, στίχου του, έδωσε αφοπλιστικά ο ίδιος: «Λέω ότι στη "συνείδησή μου έσταξα λεμόνι", διότι το λεμόνι αφενός μεν είναι από τους καρπούς που ευδοκιμούν στην Ελλάδα, αλλά είναι και ασηπτικό. Λοιπόν, όπως πολλοί, αν φοβούνται ότι το νερό είναι μολυσμένο, στάζουν μέσα λεμόνι για να το απολυμάνουν, εγώ στάζω στη συνείδησή μου, για να την έχω απολύτως καθαρή».

Στο ταμείο της Γλυπταποθήκης του Μονάχου ζητήθηκε πριν από λίγα χρόνια από έναν γηγενή Αιγινίτη, κατά την είσοδό του, να καταβάλει το αντίτιμο του εισιτηρίου για να γνωρίσει από κοντά τους συντοπίτες του, «Αιγινήτες». Αρνήθηκε ευγενικά, με παρρησία, αλλά και πόνο καρδιάς, να πληρώσει για κάτι που αποτελούσε κτήμα του τόπου του, κληρονομιά της γενέθλιας γης του. Για κάτι που ήταν ολότελα δικό του.

Αρνήθηκε. Στη συνείδησή του έσταξε λεμόνι.

 

 

 

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αίγινα, Επτά ημέρες, εφημ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 7 Σεπτ. 1997.
Αίγινα, εγκυκλ. Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα, τ. 4, Αθήνα, 1997.
Ο πυρετός των Μαρμάρων, Συλλογικό έργο, εκδ. Ολκός, Αθήνα 1996. (Επιμέλεια-εισαγωγή: Γιώργος Τόλιας, μετάφρ.: Γιώργος Δεπάστας-Βούλα Λούβρου).
Οι κλεμμένοι «Αιγινήτες» στο Μόναχο, εφημ. ΤΟ ΒΗΜΑ, 20 Μαρτ. 2011.
Π. Ηρειώτου, Αιγινητικά, Αθήναι 1891.