Του Μανόλη Βλαχογιάννη*
Στην τρέχουσα υγειονομική και οικονομική συγκυρία, ιδιαίτερα δε εν όψει των διαρκώς επιταχυνόμενων τεχνολογικών εξελίξεων, διατυπώνονται ολοένα και πιο ανησυχητικά ερωτήματα ως προς την μελλοντική πορεία ενός κλάδου οικονομικής δραστηριότητας, που σφράγισε με την δυναμική του συνολικά τον ανθρώπινο πολιτισμό. Πρόκειται για το εμπόριο, η επινόηση του οποίου οφείλεται κατά τον μεγάλο στοχαστή Karl Polanyi σε μεγάλο βαθμό στους αρχαίους Έλληνες, και που δίχως αμφιβολία ήταν και εξακολουθεί να είναι η ατμομηχανή της οικονομικής ανάπτυξης και της εξάπλωσης της σ' ολόκληρο τον πλανήτη. Ειδικότερα ανοίγει μια μεγάλη συζήτηση για τις μορφές του εμπορίου που είναι πιθανόν να επικρατήσουν στο μέλλον, διαμορφώνοντας το οικοσύστημα των δραστηριοποιούμενων στον κλάδο επιχειρήσεων και οντοτήτων, επηρεάζοντας τα αστικά τοπία και τις χρήσεις γης.
Επίσης συμβάλλοντας στον προσδιορισμό της καθημερινότητας μας. Θα πρέπει να έχουμε πάντα κατά νου, ότι οι κοινωνικές εξελίξεις δεν έχουν την μορφή της αναπόφευκτης φυσικής αναγκαιότητας, αλλά συνδιαμορφώνονται από αναρίθμητες ατομικές και συλλογικές αποφάσεις με όχι πάντα εκ των προτέρων γνωστές εκβάσεις, με αξιολογήσιμα αποτελέσματα, που επιδεικνύουν διαφορετική αντοχή στο χρόνο.
Πρέπει ευθύς εξ αρχής να ξεκαθαρίσω ότι συντάσσομαι με την αντίληψη, ότι το εμπόριο παράγει πλούτο και συνήθως δεν τον αποσπά από άλλες οικονομικές δραστηριότητες. Με την σχεδόν αξιωματική αυτή τοποθέτηση εννοώ ότι το εμπόριο μετασχηματίζει πόρους, που αποκτά από άλλες οικονομικές δραστηριότητες και που αποκαλούνται εισροές, σε πόρους πιο κατάλληλους, πιο χρήσιμους για επόμενα στάδια μετασχηματισμών. Ειδικότερα δε το λιανικό εμπόριο τοποθετείται ακριβώς πριν την κατανάλωση, στην οποία προσφέρει πόρους που ικανοποιούν, αν και όχι πάντα απόλυτα, τις ανάγκες και τις επιθυμίες των νοικοκυριών.
Για να αποπειραθούμε να κατανοήσουμε πληρέστερα τις ενδεχόμενες μελλοντικές εξελίξεις στο εμπόριο πρέπει να αποκτήσουμε μια καλύτερη εικόνα σε τι συνίστανται αυτοί οι μετασχηματισμοί που πραγματοποιούνται με το εμπόριο, δηλαδή πρέπει να καταγράψουμε τις λειτουργίες του. Το εμπόριο επιτελεί τις εξής σημαντικές για την οικονομία λειτουργίες: Αφενός εξομαλύνει τα χρονικά και χωρικά χάσματα μεταξύ των σταδίων της παραγωγικής διαδικασίας και αφετέρου αξιοποιεί την ενδιάμεση θέση του για την διεκπεραίωση των αμφίδρομων ροών πληροφορίας μεταξύ τους. Δεν είναι βέβαια απαραίτητο οι λειτουργίες αυτές να αναλαμβάνονται πάντα από διακριτές επιχειρηματικές μονάδες. Είναι σύνηθες να σχηματίζονται αποθέματα πρώτων υλών, ενδιάμεσων και τελικών προϊόντων και να διατηρούνται από τους πωλητές ή τους αγοραστές ανάλογα με τα κόστη διατήρησης και την ικανότητα μεταφοράς από το ένα στάδιο στο άλλο. Στα οικοσυστήματα αυτά τόσο η ίδια η μεταποιητική δραστηριότητα, όσο και η αμιγώς εμπορική σε διακριτές μονάδες μπορούν να ανταγωνίζονται, να συνεργάζονται ή να απορροφώνται με όποιους τρόπους συμβίωσης προσδιορίζουν η αγορά και το περιβάλλον.
Όμως το λιανικό εμπόριο κατέχει μια ιδιαίτερη θέση σ' αυτή την αλυσίδα ως το τελικό στάδιο πριν την κατανάλωση. Η δραστηριότητα αυτή επιτελείται σχεδόν πάντα από διακριτές επιχειρηματικές μονάδες ή έστω και οντότητες με την μορφή καταναλωτικών συνεταιρισμών. Τα οργανωτικά σχήματα που διαμορφώνονται στο λιανικό εμπόριο επηρεάζονται αμεσότερα από τις ανάγκες και επιθυμίες των νοικοκυριών, όπως αυτές διαμορφώνονται κατά την πάροδο του χρόνου προσδιοριζόμενες από τεχνολογικές, δημογραφικές κοινωνικές και οικονομικές εξελίξεις. Υποστηρίζω ότι οι καταναλωτικές συνήθειες, παρά την διαρκή ομογενοποιητική επίδραση μιας δεσπόζουσας τεχνολογίας υπόκεινται σε διαρκή διαφοροποίηση, στην οποία αντικατοπτρίζονται ατομικές προτιμήσεις και κοινωνικές επιδράσεις και που συνοπτικά οδηγούν σε υιοθέτηση διαφορετικών life styles. Η επιστήμη του marketing εδράζεται σε αυτήν ακριβώς την διαφοροποίηση των καταναλωτών και το γεγονός ότι το ερευνητικό και γνωστικό της αντικείμενο συνεχώς διευρύνεται και εμβαθύνεται συνιστά την ισχυρότερη μαρτυρία που στηρίζει την παραπάνω θέση μου.
Υπό αυτές τις συνθήκες κανονικά δεν θα έπρεπε να προκαλείται έντονη υπαρξιακή ανησυχία για το παραδοσιακό λιανικό εμπόριο, αυτό που διεξάγεται εντός συγκεκριμένων χώρων ανοικτών ή στεγασμένων. Βέβαια η τρέχουσα συγκυρία έχει ως συνέπεια την υιοθέτηση αυστηρών περιορισμών, αν και απόλυτα επιβεβλημένων για λόγους προστασίας της Δημόσιας Υγείας, που οδηγούν στην αναστολή δραστηριότητας ορισμένων πολύ σημαντικών μορφών του παραδοσιακού λιανικού εμπορίου. Ιδιαίτερα πλήττονται οι μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις του κλάδου που κατά κανόνα είναι πολύ πιο εξειδικευμένες σε συγκεκριμένους υποκλάδους και είναι εγκατεστημένες στα ιστορικά κέντρα των πόλεων. Ταυτόχρονα ενισχύεται η διευκολυνόμενη από τις τεχνολογικές εξελίξεις μορφή του εξ αποστάσεως εμπορίου είτε στην αμιγή της παραλλαγή του ηλεκτρονικού
εμπορίου, είτε στις διάφορες υβριδικές παραλλαγές.
Ζητείται συνεκτική πολιτική
Για πολλά νοικοκυριά οι μορφές αυτές προσφέρουν σημαντικά πλεονεκτήματα για την κάλυψη των αναγκών και επιθυμιών τους, άλλα όμως μπορεί να βιώσουν έντονα το αίσθημα του αποκλεισμού αν δεν είναι σε θέση να καλύψουν τις ανάγκες και επιθυμίες τους επειδή η προσφορά στο παραδοσιακό λιανικό εμπόριο, αυτό που εύστοχα αποκαλείται brick and mortar, συρρικνωθεί δραματικά εξαιτίας αστοχιών της οικονομικής πολιτικής. Πράγματι υπάρχει διάχυτος φόβος μεταξύ των επιχειρήσεων του παραδοσιακού λιανικού εμπορίου, που κατά κανόνα υποχρηματοδοτούνται από το χρηματοπιστωτικό σύστημα, ότι θα εκτοπισθούν βίαια από την αγορά.
Προφανώς, πέρα από τα ήδη ληφθέντα μέτρα στήριξης των επιχειρήσεων, που όμως αναγκαστικά σχεδόν περιορίζονται χρονικά στην ανάσχεση των άμεσων συνεπειών της κατακόρυφης πτώσης του κύκλου εργασιών και δεν μπορούν να απομακρύνουν το φάσμα του βίαιου εκτοπισμού, είναι απαραίτητη όσο ποτέ άλλοτε η διαμόρφωση μιας συνεκτικής πολιτικής για το παραδοσιακό λιανικό εμπόριο. Άλλωστε το τελευταίο διάστημα παρακολουθούμε την εξάντληση, πιθανώς όχι και τόσο προσωρινή, των υποδομών που είναι απαραίτητες για την διεκπεραίωση των παραδόσεων των πωληθέντων αγαθών μέσω του εμπορίου εξ αποστάσεως. Η ζήτηση για μεταφορικές υπηρεσίες, απαραίτητες για την επιτέλεση της εξομάλυνσης του χωρικού χάσματος, έχει αυξηθεί εκθετικά και προσκρούει σε υφιστάμενη οροφή του συστήματος, προκαλώντας συμφόρηση και χρονική καθυστέρηση, με αποτέλεσμα να διευρύνεται το χρονικό χάσμα αντί να εξομαλύνεται και να μειώνεται η ικανοποίηση των καταναλωτών. Για την επίλυση του προβλήματος αυτού είναι απαραίτητη η αναδιοργάνωση των σχετικών υπηρεσιών με την πραγματοποίηση επενδύσεων που πιθανά μπορεί να έχουν αρνητικό οικολογικό αποτύπωμα. Ο εκτοπισμός του παραδοσιακού λιανικού εμπορίου θα οδηγήσει σε δραματική υποβάθμιση των ιστορικών εμπορικών κέντρων των πόλεων.
Οι συνέπειες για την ποιότητα ζωής των κατοίκων δεν θα είναι αμελητέες και πάντως πρέπει να συνεκτιμηθούν κατά τη χάραξη μιας συνεκτικής πολιτικής για το παραδοσιακό λιανικό εμπόριο. Η αναζωογόνηση των ιστορικών εμπορικών κέντρων, στόχος για παράδειγμα των διάφορων συγκοινωνιακών πολιτικών που προκάλεσαν σημαντικές δημόσιες επενδύσεις, θα καταλήξει κενή περιεχομένου αν τα εξειδικευμένα εμπορικά καταστήματα παύσουν να λειτουργούν.
Αν η μηχανή σταματήσει
Στη ζωή η ποικιλομορφία είναι απαραίτητη. Η εξελικτική βιολογία περιγράφει εναργώς τις αρετές της. Οι κοινωνίες ευημερούν όταν διασφαλίζονται οι συνθήκες για την ανάπτυξη πολλών εναλλακτικών επιλογών για τους πολίτες. Η ομοιομορφία καταλύει την ελευθερία κι έτσι γίνεται αποκρουστική για κάθε ενσυνείδητο φιλελεύθερο. Γι' αυτό και η υπεράσπιση και καλλιέργεια της οικονομικής ποικιλομορφίας οφείλει να είναι το βασικό στοιχείο μιας πραγματικά φιλελεύθερης δημόσιας πολιτικής. Πέρα από την σημασία που έχει για την οικονομία η στήριξη του παραδοσιακού λιανικού εμπορίου με σύγχρονες συνεκτικές δημόσιες πολιτικές συμβάλλει και στην διεύρυνση των ελευθεριών και στην κοινωνική σταθερότητα.
Μπορεί τα όσα περιέγραψα παραπάνω να φαίνονται σε πολλούς υπερβολικά. Το καινούργιο έχει πάντα την σαγήνη του και σίγουρα εμπλουτίζει την κοινωνία. Δεν πρέπει όμως να καταλαμβανόμαστε από υπέρμετρο ζήλο που κατά κανόνα οδηγεί σε ακρισία. Ο Άγγλος λογοτέχνης Edward Morgan Forster, γνωστός για τα καταπληκτικά του μυθιστορήματα «Το Πέρασμα στην Ινδία» και «Επιστροφή στο Χαουαρντς Εντ», έγραψε το 1909 ένα σύντομο διήγημα επιστημονικής φαντασίας, με αντικείμενο μια δυστοπία, όπου τα πάντα προσφέρονται στους απομονωμένους σε εξάγωνα δωμάτια ανθρώπους, που έρχονται σε επαφή με τους συνανθρώπους τους μόνο εξ αποστάσεως. Το διήγημα φέρει τον τίτλο «The Machine Stops» και αναδεικνύει τη νωθρότητα και την αποξένωση, στην ουσία την κατάρρευση της κοινωνικής ζωής. Και αν η μηχανή σταματήσει...
*Ο κ. Μανόλης Βλαχογιάννης είναι επιχειρηματίας και Α΄ αντιπρόεδρος του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Θεσσαλονίκης