Το υβριδικό νομικό σχήμα των ΔΕΚΟ αποτελεί ελληνική πατέντα, την οποία από ένα σημείο και μετά «πληρώνουν» οι ίδιες οι επιχειρήσεις και η οικονομία γενικότερα.
Ο απλός και ξεκάθαρος χαρακτηρισμός τους ως δημοσίους οργανισμούς θα έλυνε προβλήματα και παρεξηγήσεις, σαν κι αυτές που δημιουργήθηκαν τις τελευταίες ημέρες γύρω από τη διοίκηση της ΔΕΘ – Helexpo και της Ελληνικής Βιομηχανίας Ζάχαρης. Δύο χαρακτηριστικές περιπτώσεις μιας κατάστασης, που εξ’ ορισμού «πατάει σε δύο βάρκες». Μία Ανώνυμη Εταιρία με αποκλειστικό ή βασικό μέτοχο το ελληνικό δημόσιο, που ορίζει τα εκτελεστικά μέλη του ΔΣ και απλώς υποδεικνύει και ανέχεται τα υπόλοιπα, αλλά σε ορισμένα επίπεδα μπορεί να λειτουργεί με όρους ιδιωτικού τομέα.
Το μπέρδεμα γίνεται ακόμη μεγαλύτερο, διότι στην πράξη αυτό που συμβαίνει είναι ότι αναλόγως των περιστάσεων και των συγκυριών, αλλά και της ιδιοσυγκρασίας των διοικούντων οι ΔΕΚΟ –ας μη στεκόμαστε στο ακρωνύμιο που σημαίνει Δημόσια Επιχείρηση Κοινής Ωφέλειας, εννοούμε όλες τις εταιρίες του Δημοσίου- λειτουργούν άλλοτε ως δημόσιες υπηρεσίες και άλλοτε ως ιδιωτικές επιχειρήσεις.
Ακόμη και η νομοθεσία που διέπει τις δημοσίου χαρακτήρα αυτές εταιρίες σε πολλά σημεία επιτρέπει –εάν δεν προτρέπει- το δισυπόστατο της συμπεριφοράς, κάτι που διαχρονικά έχει αποδειχθεί εξαιρετικά χρήσιμο στα στελέχη που τις διοικούν και στους εργαζομένους τους. Ακόμη και στα χρόνια των μνημονίων. Για παράδειγμα, η κατάργηση του 13ου και 14ου μισθού στον δημόσιο τομέα δεν άγγιξε όλες τις ΑΕ που έχουν ως βασικό μέτοχο το δημόσιο. Ούτε το ενιαίο μισθολόγιο του δημοσίου εφαρμόζεται για όλους τους εργαζομένους αυτής της κατηγορίας. Και στα δύο αυτά πεδία κάποιες ΔΕΚΟ αυτοεπιβεβαίωσαν ότι λειτουργούν με βάση τα δεδομένα στον ιδιωτικό τομέα της οικονομίας.
Συνήθως το βασικό επιχείρημα για τους συγκεκριμένους χειρισμούς των διοικήσεων είναι ότι οι πρόκειται για οικονομικές μονάδες που δε χρηματοδοτούνται από τον κρατικό προϋπολογισμό ή είναι εισηγμένες στο χρηματιστήριο. Λες μια εταιρία που ασκεί μια θεσμικά κατοχυρωμένη μονοπωλιακή δραστηριότητα ή διαχειρίζεται αχρεωστήτως είτε φυσικούς πόρους, είτε πανάκριβη δημόσια περιουσία δεν συνιστά επί της ουσίας κρατικό μαγαζί!
Έτσι κι αλλιώς το ότι οι ΔΕΚΟ αποτελούν κομμάτι του δημοσίου αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι η εκάστοτε κυβέρνηση –το εποπτεύον υπουργείο και το Μέγαρο Μαξίμου- ορίζουν τους επικεφαλής τους. Ίσως όχι με μια απλή υπουργική υπογραφή, αλλά μέσω της θεσμοθετημένης και καθ’ όλα τυπικής γενικής συνέλευσης, στην οποία ο εκπρόσωπος του μεγαλομετόχου –συνήθως κάποιος εξουσιοδοτημένος δικηγόρος- διαβάζει από ένα χαρτί τα ονόματα των εκλεκτών και αμέσως μετά τα ψηφίζει και τα επιβάλλει.
Από εκεί και πέρα υπάρχουν δύο βασικά σενάρια. Στο πιο παλιό και πιο… κλασικό οι διορισμένοι συμπεριφέρονται ως αυτό που είναι, δηλαδή ως διορισμένοι, φυσικά με όλους τους τύπους και στιλ ανάγεται στην κουλτούρα και την κοινωνική αγωγή του καθενός. Στη νεότερη εποχή μιας Ελλάδας με ανεξάρτητες δημόσιες αρχές και τεχνοκρατικές διοικήσεις, υπάρχουν επικεφαλής ΔΕΚΟ, οι οποίοι υποστηρίζουν ότι κάνουν τη δουλειά τους επ’ ωφελεία της εταιρίας, χωρίς να ρωτούν ή να καθοδηγούνται από την πολιτική εξουσία. Καλό παραμύθι, αλλά του λείπουν τα βασικά. Ή δεν έχει… δράκο ή το τέλος του δεν είναι ευχάριστο, αλλά… λυπημένο και σπαραξικάρδιο.
Κι εδώ οι περιπτώσεις είναι περισσότερες από μία: Αν σε μια δύσκολη οικονομική συγκυρία τελειώσουν τα λεφτά στο ταμείο ο πρόεδρος και ο διευθύνων σύμβουλος μιας ΔΕΚΟ «τρέχουν» στο εποπτεύων υπουργείο και στον πολιτικό τους προϊστάμενο για να βρουν λύση –συνήθως μια κρατική χορηγία ή το ξεκλείδωμα ενός καλά κρυμμένου κωδικού του προϋπολογισμού, παλαιότερα ένα δάνειο από κρατική τράπεζα- επικαλούμενοι ασφαλώς το δημόσιο χαρακτήρα της εταιρίας. Και ως γνωστόν, ακόμη και σήμερα κάποιοι υποστηρίζουν ότι στην Ελλάδα από το δημόσιο δε χάνει κανείς. Αν το ταμειακό πρόβλημα δε λυθεί πολύ απλά τα στελέχη μπορούν να παραιτηθούν σχετικά εύκολα κι απλά, επικαλούμενα την αδυναμία τους να παράγουν έργο με τον τρόπο που ξέρουν και επιθυμούν, λόγω των διατάξεων του δημοσίου που διέπουν την ΔΕΚΟ που διοικούν.
Λες και δεν ήξεραν που πηγαίνουν. Φεύγουν, δηλαδή, όπως ακριβώς ταιριάζει και αρμόζει σε αξιωματούχους του δημοσίου και όχι σε τεχνοκράτες του ιδιωτικού τομέα, οι οποίοι γνωρίζοντας από την αρχή τις δυσκολίες επιμένουν πολύ πριν τα παρατήσουν, αν μπορούν να τα παρατήσουν δηλαδή χωρίς συνέπειες.
Ένα δεύτερο πεδίο δράσης που πιστοποιεί ότι οι ΔΕΚΟ συνιστούν δημόσιο και όχι ιδιωτικό τομέα είναι τα εργασιακά. Σε αντίθεση με τον ιδιωτικό τομέα το συνδικαλιστικό κίνημα στον ευρύτερο δημόσιο τομέα παραμένει ισχυρός παράγων επιρροής, κάτι που οι διοικήσεις των ΔΕΚΟ δεν μπορούν να μη λαμβάνουν υπόψιν τους. Έτσι κι αλλιώς οι υπουργοί συνήθως συνομιλούν με τους συνδικαλιστές, οι οποίοι στις κόντρες τους με τις διοικήσεις συχνά βγαίνουν –μερικώς ή πλήρως- νικητές, επειδή προβάλλουν το κλασικό επιχείρημα «εσείς κάποια στιγμή θα φύγετε, αλλά εμείς θα είμαστε εδώ» ή το ακόμη πιο αγοραίο «ξέρετε πόσοι περαστικοί σαν εσάς έχουν περάσει από αυτή τη θέση;».
Αυτό το δόγμα έχει ξεπεραστεί σε ορισμένες περιπτώσεις τα τελευταία χρόνια, λόγω τρόικας και μνημονιακών δεσμεύσεων, αλλά μόνο εξαιτίας αυτών των δύο αλληλένδετων παραγόντων.
Η τρίτη περίπτωση κατάληξης του μελοδράματος με τις διοικήσεις των ΔΕΚΟ είναι να σημάνει ώρα αλλαγών, την οποία σαλπίζει η εκάστοτε πολιτική ηγεσία. Και καλά όταν έχουν προηγηθεί εκλογές και κυβερνητική μεταβολή, όλοι θεωρούν το «φύγε εσύ, έλα εσύ» περίπου φυσιολογικό, αν και καταδικάζει επισήμως την κάθε ΔΕΚΟ σε «μακρύ χέρι» της κεντρικής εξουσίας. Όταν όμως η αλλαγή συμβαίνει μέσα στην ίδια κυβερνητική θητεία, είτε διότι άλλαξε ο υπουργός, είτε διότι δυσαρεστήθηκε ο υπουργός, είτε διότι άλλον επιλέγει να βάλει σε μια θέση ο υπουργός, η κυβέρνηση, το κόμμα τα πράγματα είναι διαφορετικά. Τότε, ακριβώς, ακούγονται τα πιο… ηρωικά και ταυτόχρονα άκρως υποκριτικά.
Τότε ακριβώς δημιουργείται «τρικυμία σε ποτήρι». Τότε ακριβώς οι υπό απομάκρυνση αξιωματούχοι επικαλούνται την τεχνογνωσία τους, το έργο που προσφέρουν, αλλά και τη δυναμική της… ομάδας τους. Λες και επέλεξαν οι ίδιοι τα μέλη του ΔΣ ή τους συνεργάτες τους. Σε πολλές περιπτώσεις –στην πραγματικότητα σε όλες, άλλοτε φανερά και άλλοτε στα κρυφά- διαρρέουν υπονοούμενα για πολιτικές σκοπιμότητες, οι οποίες, βέβαια, δεν υπήρχαν όταν οι ίδιοι είχαν επιλεγεί!
Στην Ελλάδα το δημόσιο με τον έναν, τον άλλο ή τον τρίτο τρόπο κινεί τουλάχιστον το 50% της οικονομίας, αν όχι μεγαλύτερο ποσοστό. Στη Θεσσαλονίκη ελλείψει κεντρικών δομών του δημόσιου τομέα (υπουργεία, οργανισμοί κ.λπ.) οι ΔΕΚΟ παίζουν σημαντικό ρόλο. Γι’ αυτό η πορεία και η δραστηριότητά τους ενδιαφέρει πολλαπλώς. Ο λεγόμενος ευρύτερος δημόσιος τομέας ενισχύει την τοπική οικονομία, τόσο μέσω της δραστηριότητας του, όσο και μέσω της λειτουργία του, ενώ προσφέρει απασχόληση. Τα μνημόνια έχουν βέβαια επηρεάσει τις ΔΕΚΟ, αλλά δεν έχουν καταργήσει το ρόλο τους.
Από αυτές που παραμένουν κραταιές ορισμένες ιδιωτικοποιούνται, οπότε ξεκαθαρίζει μια και καλή το ιδιοκτησιακό και διοικητικό τους πλαίσιο. Οι υπόλοιπες συνεχίζουν κατά τα γνωστά ή αναζητώντας νέους ρόλους. Υπάρχουν όμως και οι αδύναμοι κρίκοι, οι ΔΕΚΟ που μαραζώνουν ή φυτοζωούν. Κάτι που αποδεικνύει για μία ακόμη φορά ότι ανεξαρτήτως εξωτερικών χαρακτηριστικών (χρηματιστήριο, κερδοφορία, τεχνογνωσία κ.λπ.) ο βασικός τους χαρακτήρας είναι δημόσιος, αφού τελικά ακολουθούν τη μοίρα του… μεγαλομετόχου - δημοσίου, που στα χρόνια της μεγάλης ύφεσης και καθώς πλέει μισοβυθισμένο αναγκάζεται να πετάξει στη θάλασσα φορτίο για να εξακολουθήσει να βρίσκεται στην επιφάνεια. Κάτι για υο οποίο οι διοικήσεις, όσο τεχνοκρατικές και ανεξάρτητες εάν πιστεύουν ότι είναι, δεν μπορούν να κάνουν και πολλά…