Δαίμονες της φωτιάς και της μεταλλουργίας, της γονιμότητας, του κρασιού και της θάλασσας, γιοι της Καβειρώ, θεάς της Λήμνου και του Ήφαιστου, που ήταν ύψιστος θεός του νησιού, φύλακας της φωτιάς και προστάτης των μετάλλων, οι Κάβειροι λατρεύονταν σε όλο το Αιγαίο με επίκεντρο το τρίγωνο Σαμοθράκη-Λήμνος-Ίμβρος όπου έχουν βρεθεί ισάριθμα ιερά.
Στο απόκρημνο ακρωτήριο της Χλόης, στα βόρεια του κόλπου του Πουρνιά, και στην εκτός των τειχών περιφέρεια της αρχαίας πόλης της Ηφαιστίας, στη Λήμνο, ιδρύθηκε στην Υστερογεωμετρική εποχή, πιθανόν στο τέλος του 8ου και στις αρχές του 7ου π.Χ. αιώνα το σημαντικό ιερό των Καβείρων, το τελεστήριο του οποίου είναι το πρωιμότερο, καθώς ανάγεται στο τέλος του 7ου π.Χ. ή στις αρχές του 6ου π.Χ. αιώνα.
«Η ήρεμη φύση και το γαλήνιο τοπίο της Χλόης, που έχει οπτική επαφή με τη Σαμοθράκη, αλλά και με την πολιούχο πόλη της Ηφαιστίας, φαίνεται ότι αποτέλεσαν το ιδανικό περιβάλλον για την άσκηση των λατρευτικών πρακτικών, που είχαν σχέση με την αναγέννηση της φύσης και του ανθρώπου», λέει στη Voria, ο Παύλος Τριανταφυλλίδης, προϊστάμενος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λέσβου (Λήμνου και Αγίου Ευστρατίου) και αναπληρωτής προϊστάμενος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Σάμου και Ικαρίας.
Ο κ. Τριανταφυλλίδης έδωσε πριν από λίγες μέρες διάλεξη με τίτλο «Το ιερό των Καβείρων στη Λήμνο» στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, στο πλαίσιο του κύκλου εκδηλώσεων Τετάρτες στο Μουσείο, ο οποίος συνδιοργανώνεται με τον Σύνδεσμο των Φίλων του ΑΜΘ.
Σύμφωνα με τον κ. Τρανταφυλλίδη «η Καβειριακή λατρεία της Λήμνου, ριζωμένη σε πανάρχαιες τοπικές παραδόσεις, κράτησε, όπως αναφέρει ο Λατίνος ποιητής Λεύκιος Άκκιος σε απόσπασμα από τον Φιλοκτήτη του, “τις αγνές ιερουργίες των αρχαίων μυστηρίων” που δυστυχώς δεν τις γνωρίζουμε».
Πυκνό πέπλο μυστηρίου καλύπτει τη λατρεία των Καβείρων θεών και η αρχή τέλεσης των μυστηρίων χάνεται στα βάθη της προϊστορίας. Ήταν αυτόχθονη μυστηριακή λατρεία των Πελασγών ή μια εισηγμένη λατρεία από την Ανατολή; Ο χώρος πάντως όπου τελούνταν τα Καβείρια μυστήρια, τόσο στη Λήμνο, όσο και στη Σαμοθράκη εκτός από μυστήριο αποπνέει και μια θετική ενέργεια-έτσι πιστεύεται από την αρχαιότητα.
Ήδη από το 2200 π.Χ. οι πρώτοι Αχαιοί καταλογράφησαν τα ονόματα των θεών που λάτρευαν και ανάμεσα στον Δία, στην Εκάτη, τον Απόλλωνα, αναφέρονται και οι Κάβειροι. Κι ως γιοι του Ήφαιστου δεν μπορεί παρά να είχαν στο επίκεντρο της λατρείας τους το πυρ-φωτιά, άλλωστε μια παραφθορά της λέξης κάειν-καίω-Κάβειροι, έδωσε το όνομά τους.
Πλην της Λήμνου και της Σαμοθράκης η λατρεία των Καβείρων θεών εντοπίζεται και στη Θήβα και μπορεί στη Λήμνο να ταυτίζεται με τη φωτιά και την προστασία της μεταλλουργίας, στη Θήβα όμως έχει επίκεντρο τη γεωργία και μυητικό χαρακτήρα για τους έφηβους.
Από τη μυθολογία ακόμη ο Ορφέας και ο Ηρακλής φαίνεται πως είχαν μυηθεί στα Καβείρεια μυστήρια κι αργότερα οι ήρωες του Τρωικού πολέμου, ο Αγαμέμνονας και ο Οδυσσέας και μετέπειτα ο βασιλιάς Φίλιππος της Μακεδονίας που ερωτεύτηκε την Ολυμπιάδα, μητέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου και ιέρεια των Καβείρων, αλλά και ο ίδιος ο Μακεδόνας στρατηλάτης.
Η λατρεία των μυστηρίων αυτών είχε σκοπό να απομακρύνει τον φόβο του θανάτου και να αποκαλύψει αιώνιες αλήθειες που σχετίζονται με το ταξίδι της ψυχής όταν το θνητό σώμα φεύγει από την επίγεια ζωή.
Οι Κάβειροι δεν είχαν ονόματα, αναφέρονται ως Μεγάλοι Θεοί ή Άνακτες και δεν ήταν ένας, πέντε, εφτά ή περισσότεροι. Κανείς δεν ξέρει πόσοι στ΄αλήθεια ήταν.
Το Ιερό των Καβείρων στη Λήμνο
Το Ιερό των Καβείρων στη ΒΑ Λήμνο ανασκάφηκε από την Ιταλική Αρχαιολογική Σχολή μεταξύ των ετών 1937-1991.
Κι αν κάποιος αναρωτιέται προς τι το ενδιαφέρον των Ιταλών για το Βόρειο Αιγαίο, όπως μας εξηγεί ο κ. Τριανταφυλλίδης «οι Ιταλοί ασχολούνται ιδιαίτερα με το άλυτο ως σήμερα πρόβλημα της καταγωγής των Ετρούσκων».
Το ιερό αναπτυσσόταν σε δύο πλατώματα και είχε τρεις οικοδομικές φάσεις, την Αρχαϊκή, την Ελληνιστική και την Υστερορωμαïκή. Τα κτήριά του βρίσκονται σε δύο μικρά άνδηρα, διαμορφωμένα στην πλαγιά του χαμηλού λόφου που κατεβαίνει απότομα στη θάλασσα, σχηματίζοντας το ακρωτήριο Χλόη.
Διοικητικά υπαγόταν στην Ηφαιστία που ήταν το κέντρο της λατρείας του Ήφαιστου και η κυριότερη πόλη του νησιού. Η επίβλεψη όλων των δραστηριοτήτων που σχετιζόταν με το Καβείριο ήταν ευθύνη της Βουλής και του Δήμου των Μυημένων, οι οποίοι αποκαλούνταν Τετελεσμένοι, ενώ οι Ταμίες ήταν επιφορτισμένοι με το να συγκεντρώνουν τα ιερά χρήματα.
Στο νότιο πλάτωμα κάτω από το υστερορωμαϊκό τελεστήριο, αποκαλύφθηκε το αρχαϊκό τελεστήριο, το πρωιμότερο του ελλαδικού χώρου. Πρόκειται για ένα κτίριο ακανόνιστης ορθογώνιας κάτοψης με θρανία από διπλή σειρά πλίνθων που είχαν τελετουργική χρήση και μια ορθογώνια θεμελίωση με κυκλική προεξοχή που ήταν ένα είδος βωμού ή «Βήματος» που οικοδομήθηκε πιθανότατα στις αρχές του 7ου π.Χ αιώνα και καταστράφηκε, ίσως από σεισμό, στο β΄ μισό του ίδιου αιώνα.
Όλο το βόρειο πλάτωμα καταλαμβάνεται από το ελληνιστικό τελεστήριο. Πρόκειται για ένα πρόστυλο κτίριο με δώδεκα δωρικούς κίονες. Αποτελείται από ένα μεγάλο κεντρικό χώρο χωρισμένο κάθετα σε τρία τμήματα από δύο σειρές ιωνικών κιόνων με άνοιγμα στον βορρά. Ένας κάθετος στο κτήριο διάδρομος χώριζε το τελεστήριο από μια σειρά δωματίων, τα άδυτα, που το έκλειναν από τον βορρά. Από τα ευρήματα επιβεβαιώθηκε η χρονολόγηση του μεγάλου τελεστηρίου γύρω στον 2ο π.Χ. αιώνα.
Λεηλατήθηκε και κάηκε κατά τους ρωμαϊκούς αυτοκρατορικούς χρόνους ανάμεσα στον 2ο και 3ο μ.Χ. αιώνα. Το υστερορωμαϊκό τελεστήριο (η λεγόμενη «βασιλική») βρίσκεται στο νότιο πλάτωμα και είναι θεμελιωμένο πάνω στο αρχαϊκό κτήριο. Η όλη διαμόρφωσή του δείχνει ότι οι ιδρυτές του θέλησαν να επαναλάβουν, σε γενικά πλαίσια αλλά σε μικρότερες διαστάσεις, την κάτοψη του κατεστραμμένου παλιού ελληνιστικού κτιρίου. Τα ερείπιά του αντιπροσωπεύουν την τελευταία περίοδο ύπαρξης του ιερού και μαρτυρούν τη μακρά επιβίωση της λατρείας των Καβείρων στη Λήμνο.
Ένα από τα ενδιαφέροντα ευρήματα είναι μια επιγραφή που βρέθηκε στο πάνω μέρος εξέδρας υστεροελληνιστικής εποχής, η οποία εξέδρα εντοπίστηκε στους πρόποδες της περιοχής. Η επιγραφή αναφέρεται στην προσφορά ενός πλούσιου «βοώνου» από τη Μήθυμνα και χρονολογείται στο β΄ μισό του 4ου αιώνα π.Χ. Ο βοώνος είχε ως καθήκον την αγορά ζώων για τις θυσίες και τις δημόσιες τελετές, καθώς και για την πώληση των δερμάτων, ενώ ως αξίωμα είναι γνωστό μόνο από μια αττική επιγραφή.
Σύμφωνα με τον κ. Τριανταφυλλίδη, αυτό που διατύπωσαν οι Ιταλοί αρχαιολόγοι ως θεωρία ότι στην πορεία το Ιερό των Καβείρων μετατράπηκε σε μικρό οικισμό δεν ευσταθεί, καθώς η έρευνα έδειξε πως τα κτήρια που εντοπίστηκαν δεν ήταν παρά ο χώρος των εστιατορίων για τις πανηγύρεις στη διάρκεια της λατρείας.
Ο χώρος εγκαταλείφθηκε στα τέλη του 3ου μ.Χ. ή στις αρχές του 4ου μ.Χ. αιώνα, όταν ξεκίνησε η εξάπλωση του Χριστιανισμού και δεν κατοικήθηκε ή δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ ξανά.
Δεν αποκλείεται μάλιστα η καταστροφή του οικοδομήματος και το οριστικό τέλος του ιερού να οφείλονται στην καταστροφική μανία των πρώτων Χριστιανών, θέση που υιοθετούν όλο και περισσότεροι αρχαιολόγοι.
«Η λιθοθηρία της ύστερης αρχαιότητας και των νεότερων χρόνων, τα έντονα γεωλογικά φαινόμενα διάβρωσης και κατολίσθησης, αλλά και οι ισχυροί σεισμοί που συγκλόνισαν κατά την αρχαιότητα τον γεωγραφικό χώρο του βορειοανατολικού Αιγαίου και της περιοχής της Τρωάδος και του Ελλησπόντου, φαίνεται ότι αποτέλεσαν την κύρια αιτία για τη σημερινή, κακή κατάσταση διατήρησης των αρχιτεκτονικών καταλοίπων που σώζονται σε επίπεδο θεμελίωσης ή ίχνη τους διακρίνονται επάνω στον φυσικό βράχο, κυρίως στην περιοχή του ελληνιστικού Τελεστηρίου» λέει ο κ. Τριανταφυλλίδης.
Ο αρχαιολογικός χώρος είναι σήμερα ανοιχτός και συγκεντρώνει πολύ μεγάλο αριθμό Ελλήνων και ξένων επισκεπτών, οι οποίοι απολαμβάνουν μια ψηφιακή ξενάγηση με τη χρήση υπερσύγχρονων μέσων. Έχοντας στα χέρια τους ένα κινητό τηλέφωνο νέας γενιάς περιηγούνται στον χώρο και μαθαίνουν -με επιλογή σε μία από τις τέσσερις γλώσσες, ελληνικά, αγγλικά, ιταλικά και γερμανικά- για τα μυστήρια της προϊστορίας και της ιστορίας, για τη λατρεία των Καβείρων και την πορεία των ανασκαφών στο ιερό. Υπάρχουν επίσης στη διάθεση του κοινού ειδικό αμαξίδιο για ΑμεΑ, χώροι υγιεινής και ενημερωτική πινακίδα αφής για άτομα με μειωμένη όραση, σημεία φόρτισης κινητού, υπηρεσία φύλαξης σκύλων και χώροι ανακύκλωσης υλικών.
«Ο επισκέπτης πλέον, σύμφωνα με τις νέες υποδομές του πιο σημαντικού από τουριστική άποψη αρχαιολογικού χώρου της Λήμνου, του ιερού των Καβείρων, μπορεί να μεταφερθεί νοερά στον κόσμο της υπέρτατης γαλήνης, όπως οι μυημένοι οδηγούνταν στην απόλυτη γνώση της κάθαρσης και της αναζωογόνησης, μιας μυστικής κάθαρσης που δεν δημιούργησε όμως μυστικές κοινωνίες, περιορισμούς και δόγματα, αλλά αντιθέτως προσέφερε απλόχερα τη δυνατότητα προσωπικής επιλογής του ατόμου προς την αποδέσμευση και την ελευθερία», σημειώνει ο κ. Τριανταφυλλίδης.
Πηγή Φωτογραφιών: Υπουργείο Πολιτισμού/ Αρχείο Εφορείας Αρχαιοτήτων Λέσβου