Σχεδόν μισό αιώνα μετά την τουρκική εισβολή η Κύπρος υποδέχεται ανέκδοτες φωτογραφίες από τα μοναδικής ιστορικής αξίας ψηφιδωτά της εκκλησίας Παναγίας Κανακαριάς στη Λιθράγκωμη Καρπασίας, που κλάπηκαν από ιερόσυλους, τεμαχίστηκαν και πουλήθηκαν σε κυκλώματα αρχαιοκάπηλων.
Τα ψηφιδωτά αυτά έχουν τεράστια σημασία, όχι μόνο για τον χριστιανικό κόσμο, αλλά και για την παγκόσμια ιστορία της τέχνης και την πολιτιστική κληρονομιά, καθώς αποτελούν ένα από τα ελάχιστα έργα που διέφυγαν της εικονομαχίας (726-843 μ.Χ.).
Διασώθηκαν, μέσω φωτογραφιών από ερευνητές του ιδρύματος Dumbarton Oaks, το οποίο ανήκει στο πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, οι οποίοι τα συντήρησαν μεταξύ των ετών 1952-1970. Οι φωτογραφίες ανήκουν στο Χάρβαρντ και αποτελούν το σημαντικότερο τεκμήριο για την Παναγία Κανακαριάς πριν την τουρκική εισβολή και τη σύληση της εκκλησίας, ενώ βγαίνουν για πρώτη φορά για να παρουσιαστούν στην Κύπρο. Η έκθεση των φωτογραφιών εγκαινιάζεται την Κυριακή 17 Σεπτεμβρίου στην αίθουσα εκδηλώσεων Ανδρέα Αργυρού στον Άλωνα της επαρχίας Λευκωσίας και αποτελεί γεγονός παγκόσμιας εμβέλειας για μια σημαντική πτυχή της ιστορίας του Βυζαντίου.
«Η Παναγία Κανακαριάς, που χρονολογείται στο 525 μ.Χ., έχει τεράστια σημασία για την παγκόσμια ιστορία της τέχνης, καθώς τα ψηφιδωτά της, μαζί με εκείνα της Μεταμόρφωσης του Χριστού στο Σινά, της Παναγίας Αγγελόκτιστης στο Κίτι της Λάρνακας και αυτά της Ραβέννας στην Ιταλία, προσφέρουν σημαντικές μαρτυρίες για την απεικόνιση των θείων προσώπων κατά τη βυζαντινή εποχή πριν τον 8ο αιώνα», δήλωσε στη Voria, η ιστορικός τέχνης, Μαρία Παφίτη, που δίνει έναν πολύχρονο αγώνα για την επιστροφή κλεμμένων αρχαιοτήτων στην Κύπρο.
Χάρη στις ενέργειές της το 2018 επέστρεψε στη μαρτυρική Μεγαλόνησο το κλεμμένο ψηφιδωτό του Αποστόλου Ανδρέα, το οποίο αποτελούσε μέρος της ψηφιδωτής σύνθεσης που κοσμούσε το ιερό βήμα της εκκλησίας Παναγίας Κανακαριάς και πλέον το σπάραγμα αυτό φιλοξενείται και εκτίθεται στο Βυζαντινό Μουσείο Κύπρου στη Λευκωσία.
Όπως προκύπτει από την έρευνα της κ. Παφίτη, το 1979 υπήρξε μαρτυρία από Άγγλο επισκέπτη, σύμφωνα με την οποία τα ψηφιδωτά είχαν αφαιρεθεί από την αψίδα της βασιλικής της Κανακαριάς και μετά από μερικά χρόνια, τα λεηλατημένα τμήματα άρχισαν να εμφανίζονται στην αγορά και πολύ αργότερα αποκαλύφθηκε ότι τη λεηλασία οργάνωσε ο Τούρκος αρχαιοκάπηλος -ένας από τους μεγαλύτερους παγκοσμίως- Αϊντίν Ντικμέν (Aydin Dikmen), μέσω του Μονάχου όπου ζούσε.
Ο ναός της Παναγίας Κανακαριάς, στα Κατεχόμενα της Κύπρου, είναι από τις πιο κραυγαλέες περιπτώσεις σύλησης της χριστιανικής πολιτιστικής κληρονομιάς για όλο το μαρτυρικό νησί. Τα απαράμιλλης τέχνης ψηφιδωτά αποτοιχίστηκαν μεταξύ 1978-1979 από τον Αϊντίν Ντικμέν, μεταφέρθηκαν στη Γερμανία και τμήματά τους πουλήθηκαν σε εμπόρους τέχνης, ενώ σήμερα σώζεται σε κακή κατάσταση, μόνο μια τοιχογραφία της Παναγίας με τον Χριστό πάνω από τη νότια είσοδο του ναού.
«Ο ψηφιδωτός διάκοσμος της εκκλησίας της Κανακαριάς έδειχνε την Παναγία ένθρονη να κρατά τον Χριστό, όχι ως βρέφος, αλλά ως μικρό αγόρι, πλαισιούμενη από ένα διάζωμα, το οποίο παρουσίαζε πορτρέτα των Αποστόλων μέσα σε μετάλλια. Το ψηφιδωτό χρονολογείται στον 6ον αιώνα μ.Χ. Συγκεκριμένα, ο Άγγλος Peter Megaw, ιστορικός Βυζαντινής Αρχιτεκτονικής, που διετέλεσε διευθυντής του Τμήματος Αρχαιοτήτων της Κύπρου (1935-1960), εξέφρασε την άποψη ότι τα ψηφιδωτά της Κανακαριάς φιλοτεχνήθηκαν από Κύπριους καλλιτέχνες την περίοδο 526-530 μ.Χ.», αναφέρει η κ. Παφίτη.
Η πιο εμπεριστατωμένη μελέτη για την εκκλησία της Παναγίας Κανακαριάς, καθώς και η συντήρηση του μνημείου πραγματοποιήθηκαν από τους A.H.S. «Peter» Megaw και E. J. W. Hawkins σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ. Οι εργασίες ολοκληρώθηκαν το 1970 και εκείνη τη χρονιά τραβήχτηκαν οι τελευταίες φωτογραφίες, που αποτελούν πολύτιμα τεκμήρια για την κατάσταση του ψηφιδωτού, αλλά και αδιάσειστες αποδείξεις για τη διεκδίκηση των σπαραγμάτων μετά τη σύλησή τους.
Η Κυπριακή Δημοκρατία και η Εκκλησία της Κύπρου έδωσαν έναν σκληρό δικαστικό αγώνα το 1989 στην Ιντιανάπολη κατά της Peg Goldberg για την επιστροφή τεσσάρων σπαραγμάτων που απεικόνιζαν το πάνω μέρος του σώματος του Χριστού, έναν αρχάγγελο και τους Αποστόλους Ιάκωβο και Ματθαίο. H Peg Goldberg, που διατηρούσε γκαλερί στην Ιντιανάπολη, αγόρασε τα ψηφιδωτά μέσω του Ολλανδού αρχαιοκάπηλου Michel van Rijn για 1.080.000 δολάρια και στη συνέχεια τα πούλησε για 20.000.000 δολάρια στο μουσείο J. Paul Getty στην Καλιφόρνια.
Αργότερα, και συγκεκριμένα το 2013 το Εφετείο του Μονάχου αποφάσισε την επιστροφή στην Κύπρο 173 έργων τέχνης που βρίσκονταν στην κατοχή του Ντικμέν και μεταξύ αυτών ήταν και το ψηφιδωτό του Αποστόλου Θωμά, ενώ η μεγαλύτερη επιτυχία της Κύπρου ήταν η επιστροφή του ψηφιδωτού του Αποστόλου Ανδρέα το 2018, γεγονός που πήρε διεθνείς διαστάσεις.
Το ψηφιδωτό ήταν στην κατοχή Ευρωπαίου συλλέκτη και το συμβολικό ποσό της αποζημίωσης, συντήρησης, αλλά και μεταφοράς του στην Κύπρο, περίπου 64.000 ευρώ, πλήρωσαν δύο Κύπριοι επιχειρηματίες.
«Είναι ίσως μια από τις σπάνιες περιπτώσεις, αν όχι η μόνη, που η Κύπρος κατάφερε να ανακτήσει κλεμμένο έργο -και δη τόσο σημαντικό- με μηδενικό κόστος. Ούτε καν για τις νομικές υπηρεσίες δεν ξοδεύτηκαν χρήματα, αφού αυτές προσφέρθηκαν αφιλοκερδώς από τον δικηγόρο Μιχάλη Κορέλη», δήλωσε η Μαρία Παφίτη.
Η ιστορία της Παναγίας Κανακαριάς
Ο ναός της Παναγίας Κανακαριάς στην πρώτη του μορφή ήταν μοναστηριακός, σπάνιο δείγμα της τέχνης του 6ου μ.Χ. αιώνα. Ανήκει στον τύπο της βασιλικής με τρούλο και, σύμφωνα με τους βυζαντινολόγους, η κεντρική αψίδα του είναι το μόνο τμήμα που σώζεται από την αρχική ξυλόστεγη βασιλική, η οποία καταστράφηκε τον 7ο αιώνα κατά τη διάρκεια των αραβικών επιδρομών. Ο ναός ξαναχτίστηκε πρώτα ως ξυλόστεγος και έπειτα ως καμαροσκεπής. Σε μεταγενέστερο στάδιο, σύμφωνα με το Τμήμα Αρχαιοτήτων της Κύπρου, προστέθηκε στο κτίσμα ασπιδόμορφος τρούλος πάνω από το ιερό βήμα και κατά τον 12ο αι. προστέθηκε τρούλος στο κεντρικό κλίτος.
Η κεντρική αψίδα του ναού, που χρονολογείται στη Μέση Βυζαντινή περίοδο, ήταν διακοσμημένη με ψηφιδωτά από τον 6ο αι μ.Χ., που αποτελούν πολύ σημαντικά έργα τέχνης και από τα λιγοστά εναπομείναντα πρωτοχριστιανικά ψηφιδωτά παγκοσμίως. Σε αυτά εικονίζεται η Θεοτόκος ένθρονη περιβαλλόμενη από «φωτεινή δόξα», στοιχείο το οποίο συνήθως περιβάλλει τον Χριστό στις σκηνές της Μεταμόρφωσης και της Ανάληψης. Η Θεοτόκος κρατά στα γόνατά της τον Χριστό. Τη δόξα πλαισίωναν δύο φοινικόδεντρα και δύο αρχάγγελοι με σκήπτρο. Την παράσταση περιέβαλλε πλατιά ζώνη με γεωμετρικό και φυτικό διάκοσμο και με δεκατρία μετάλλια, όπου εικονίζονταν στηθαίοι ο Χριστός ή σταυρός και οι Δώδεκα Απόστολοι.
Εκτός από τα ψηφιδωτά, στον ναό υπήρχαν τοιχογραφίες του 12ου, του 14ου και του 16ου αιώνα. Η μόνη που διασώθηκε, αλλά «τραυματισμένη», είναι η τοιχογραφία της Παναγίας Κανακαριάς στο τυφλό τόξο πάνω από τη νότια είσοδο, που μπορεί να χρονολογηθεί στην τελευταία εποχή.
Όταν το Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου πληροφορήθηκε τη σύληση του ναού κατήγγειλε το γεγονός στην UNESCO, στο Συμβούλιο της Ευρώπης, στο Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων (ICOM), στο Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων και Χώρων (ICOMOS), στην Europa Nostra, αλλά και στην πανεπιστημιακή κοινότητα Βυζαντινής Τέχνης παγκοσμίως.
Πηγή Φωτογραφιών: Byzantine Institute and Dumbarton Oaks fieldwork records and papers, Dumbarton Oaks, Trustees for Harvard University, Washington, DC