Ήταν καλοκαίρι του 2013 όταν η βόρεια Ελλάδα φούσκωνε από περηφάνια και η χώρα ολόκληρη παρακολουθούσε με ενδιαφέρον μια ανασκαφή στον αρχαιολογικό χώρο της Αμφίπολης Σερρών και την αποκάλυψη ενός εξαιρετικού ταφικού μνημείου, στον τύμβο Καστά.
Μέσα σε έναν χρόνο ήρθαν στο φως στο φως η μνημειακή πρόσοψη με τις Σφίγγες από μάρμαρο Θάσου, ύψους σχεδόν 1,5 μέτρου η καθεμιά, το δάπεδο με βότσαλα που σχηματίζουν ορθογώνια και τετράγωνα πλαισιωμένα από ρόμβους. Δυο Καρυάτιδες από μάρμαρο Θάσου αποκαλύφθηκαν από το χώμα, το πρόσωπο της μίας ήταν ακέραιο. Πλούσια κόμη πέφτει στους ώμους τους, φορούν χειριδωτό χιτώνα και σκουλαρίκια σε μπλε και κόκκινο χρώμα και τα χέρια τους είναι προτεταμένα. Μια μαρμάρινη θύρα, η οποία μιμείται αντίστοιχες ξύλινες είναι στον επόμενο θάλαμο. Το ψηφιδωτό δάπεδο απεικονίζει την αρπαγή της Περσεφόνης από τον Πλούτωνα, παρόντος του Ερμή ως ψυχοπομπού. Μέρα τη μέρα και εύρημα το εύρημα ένα μοναδικό μνημείο ορθώνεται και ορθώνει αναστήματα.
Κι ενώ κάποιοι, ένθερμοι πατριώτες, συνέδεαν τα ευρήματα όλο και περισσότερο με τον Μέγα Αλέξανδρο, η επιστημονική κοινότητα ήταν στα κάγκελα. Για τον τρόπο της ανασκαφής, για τη δημοσιότητα που πήρε, για τα σενάρια που διακινούνταν. Ποιος και γιατί ανήγειρε ένα τέτοιο μνημείο μέσα στον αρχαιολογικό χώρο της Αμφίπολης;
Οι θεωρίες έδωσαν και πήραν ακόμη περισσότερο όταν τον Νοέμβριο του 2014 σε βάθος 1.60 μέτρων, στον τελευταίο θάλαμο του ταφικού μνημείου, αποκαλύφθηκε ένας μεγάλος κιβωτιόσχημος τάφος, κατασκευασμένος από πωρόλιθους με ένα ξύλινο φέρετρο στο εσωτερικό του.
Ο ευσεβής πόθος «είναι θαμμένος ο Μέγας Αλέξανδρος εκεί», καταρρέει σύντομα, αφού μέσα και έξω από τον τάφο βρέθηκε σκελετικό υλικό, που αποδείχτηκε πως ανήκε σε πέντε άτομα: μία γυναίκα άνω των 60 χρόνων, δύο άντρες ηλικίας 35 (που φέρει θανατηφόρα τραύματα με αιχμηρό αντικείμενο στον θώρακα και στον αυχένα) και 45 χρόνων, ένα νεογέννητο κι ένας ενήλικας που είχε αποτεφρωθεί και δεν μπορούσε να προσδιοριστεί το φύλο του.
Ποιος είναι ο ένοικος του τάφου;
Υπεύθυνη της ανασκαφής ήταν η τότε προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Σερρών, Κατερίνα Περιστέρη. Μελετώντας το ανασκαφικό υλικό η κ. Περιστέρη είπε εξαρχής πως το ταφικό μνημείο χρονολογείται στο τελευταίο τέταρτο του 4ου π.Χ. αιώνα. Αν και στην πορεία βγήκαν και άλλες θεωρίες, η αρχική χρονολόγηση επικράτησε και πλέον είναι παραδεκτή από το μεγαλύτερο μέρος της επιστημονικής κοινότητας.
Αργότερα κι όταν πλέον η ανασκαφή είχε σχεδόν ολοκληρωθεί άρχισε η συζήτηση για τον ένοικο του τάφου. Η κ. Περιστέρη και ο αρχιτέκτονας της ανασκαφής, Μιχάλης Λεφαντζής, αποκάλυψαν πως, σύμφωνα με τα ευρήματα, το επικρατέστερο σενάριο θέλει το μνημείο στον τύμβο Καστά να ήταν παραγγελία του Μεγάλου Αλεξάνδρου, στον αρχιτέκτονα και τεχνικό του σύμβουλο Δεινοκράτη, προς τιμήν του αδελφικού του φίλου Ηφαιστίωνα.
Τρεις επιγραφές που αποτελούν συμβόλαια έργου του ταφικού μνημείου και αναγράφουν το ρήμα «παρέλαβον», ενώ επιπλέον φέρουν το μονόγραμμα του Ηφαιστίωνα, επιβεβαιώνουν, κατά την κ. Περιστέρη πως το μνημείο είχε ανεγερθεί για τον Ηφαιστίωνα, χωρίς πάντως να διευκρινίζεται αν ο στενός φίλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου που πέθανε το 324 π.Χ. στα Εκβάτανα, τάφηκε στην Αμφίπολη - πιθανότατα όχι.
Μεταξύ των ευρημάτων πάντως ήταν και κάποια που έφεραν τη σφραγίδα του Δεινοκράτη και όπως υποστήριξε η κ. Περιστέρη επρόκειτο για συμβόλαιο κατασκευής ενός σπουδαίου έργου, μιας πλούσιας εργολαβίας για κάποιον επιφανή Μακεδόνα.
Σύμφωνα με τον Μιχάλη Λεφαντζή, ο λέοντας της Αμφίπολης βρισκόταν στην κορυφή του τύμβου Καστά, ένα μνημείο το οποίο τυπολογικά ομοιάζει με αντίστοιχα μνημεία με λιοντάρι στα Εκβάτανα, τόπο θανάτου του Ηφαιστίωνα, και στην Αλεξάνδρεια, όπου έχει βρεθεί επιγραφή παραγγελία του εταίρου Κλεομένη για την κατασκευή του κατ' εντολήν του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο οποίος είχε ζητήσει να αναγράφεται το όνομα του Ηφαιστίωνα.
Το ταφικό μνημείο σχεδιάστηκε από τον Δεινοκράτη και ολοκληρώθηκε κατά την Ελληνιστική Εποχή (στα τέλη του 4ου π.Χ. αιώνα) από τον Αντίγονο Μονόφθαλμο, όπως προκύπτει από μεγάλες επιγραφές που φέρουν την υπογραφή ΑΝΤ. Τη θεωρία αυτή υποστήριξαν με πάθος κάποιοι αρχαιολόγοι, εντός και εκτός Ελλάδας, αρκετοί ωστόσο παραμένουν επιφυλακτικοί ως προς τη σχέση του Αντίγονου Μονόφθαλμου με τον τύμβο Καστά.
Μία ένσταση
Υπάρχουν πάντως και εκείνοι που επιμένουν πως το ταφικό μνημείο δεν ήταν αφιερωμένο στον Ηφαιστίωνα και δεν αποτέλεσε παραγγελία του Μεγάλου Αλεξάνδρου.
«Το μνημείο δεν είναι ηρώο ούτε σχετίζεται με τον Ηφαιστίωνα. Δεν παραδίδονται πουθενά πληροφορίες ότι ο Μέγας Αλέξανδρος έδωσε εντολή να κάνουν στην Αμφίπολη ένα μνημείο για τον Ηφαιστίωνα. Κι επιπλέον, αν ήταν ηρώο θα ήταν υπέργειο, κι όχι υπόγειο. Ο Ηφαιστίωνας έχει ταφεί στη Βαβυλώνα», υποστήριξε από την πρώτη στιγμή ο καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Α.Π.Θ., Παναγιώτης Φάκλαρης.
Κατά τη γνώμη του, στην Αμφίπολη έχει ταφεί κάποιος εταίρος, ένας αξιωματικός του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που επέστρεψε από την εκστρατεία στη Μικρά Ασία με πολλά χρήματα κι έφτιαξε έναν πολύ ωραίο τάφο με σπουδαία κτερίσματα εσωτερικά, από τα οποία όμως δεν βρέθηκαν παρά μόνο σπαράγματά τους.
«Αν έκαναν κάποιο μνημείο για τον Ηφαιστίωνα θα το έκαναν στην Πέλλα ή κάπου αλλού στην Μακεδονία – όχι στην Αμφίπολη που ήταν αποικία των Αθηναίων», ανέφερε ο κ. Φάκλαρης, προσθέτοντας ότι στον Καστά ανακαλύφθηκε ένας μακεδονικός τάφος με πολλούς νεκρούς.
Ο Δαμασίας ο Αμφιπολίτης είναι ο ένοικος;
Το τελευταίο διάστημα είδε το φως της δημοσιότητας μια άλλη εκτίμηση για το ποιος μπορεί να έχει ταφεί στον τύμβο Καστά.
Ο ομότιμος καθηγητής Ιστορίας - Φιλοσοφίας του Τμήματος Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού του ΑΠΘ, Ιωάννης Μουρατίδης, υποστηρίζει πως το ταφικό μνημείο έγινε για τον μοναδικό Ολυμπιονίκη της Αμφίπολης, τον Δαμασία.
Σύμφωνα με τον κ. Μουρατίδη η Αμφίπολη τίμησε τον αθλητή της, Δαμασία, ο οποίος κέρδισε το 320 π.Χ. στο αγώνισμα του σταδίου δρόμου (δρόμος ταχύτητας περίπου 192 μέτρων) των Ολυμπιακών Αγώνων. Και ήταν σύνηθες, αν όχι αναγκαίο, για την πόλη να τιμά τους Ολυμπιονίκες, διαφορετικά, όπως σημείωσε ο καθηγητής, το μαντείο των Δελφών δεν της έδινε χρησμό.
Ανεξάρτητα από τις θεωρίες, τις εικασίες, τους ευσεβείς πόθους και τις τεκμηριωμένες απόψεις για πτυχές της ανασκαφής, γεγονός είναι πως ο τύμβος Καστά αποτελεί ένα εξαιρετικό μνημείο για τον αρχαιολογικό χώρο της Αμφίπολης, για τη Μακεδονία και τη χώρα γενικότερα.
Το αποδεικνύει ο μεγάλος αριθμός επισκεπτών που μπήκαν στο εσωτερικό του και ο ακόμη μεγαλύτερος που έμεινε απέξω και δεν μπόρεσε να βρει θέση στις περιορισμένες ξεναγήσεις για ειδικό κοινό (αρχαιολόγους, εκπαιδευτικούς, ερευνητές, κ.ά.) που διοργάνωσε την περασμένη Άνοιξη η Εφορεία Αρχαιοτήτων Σερρών.
Το υπουργείο Πολιτισμού διαβεβαιώνει ότι γύρω στο 2027 το ταφικό μνημείο θα είναι επισκέψιμο στο σύνολό του-εφόσον ολοκληρωθούν τα απαραίτητα έργα υποδομής, αποκατάστασης και ανάπλασης του περιβάλλοντα χώρου.
Μέχρι τότε θα συνεχίζονται οι κόντρες αρχαιολόγων και αρχαιολατρών στα επίσημα και στα ανεπίσημα δίκτυα πληροφόρησης για τον ένοικο του τάφου και δεν είναι λίγοι αυτοί που πιστεύουν πως ίσως να μην τον μάθουμε ποτέ.
Φωτογραφίες: Υπουργείο Πολιτισμού