Μια σπάνια εικόνα από τον γνωστό εικονογραφικό τύπου της Άκρας Ταπείνωσης, με τη μορφή του νεκρού Χριστού να κυριαρχεί στο κέντρο, που χρονολογείται στον 15ο αιώνα και αποκτήθηκε το 2007 από το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης, «συνομιλεί» με μία από τα τέλη του 16ου-αρχές 17ου αιώνα, άγνωστου καλλιτέχνη που εικονίζει την Παναγία να κρατά το σώμα του νεκρού Χριστού και μία άλλη της Παναγίας Θρηνωδούσας του Μάρκο Σκόρογιεβιτς από το 1657-1660.
Οι δύο τελευταίες προέρχονται από τη συλλογή του κληροδοτήματος του ζεύγους Μίλαν και Πάβα Σέκουλιτς, στο Μουσείο Πόλης Βελιγραδίου, και φιλοξενούνται -για πρώτη φορά εκτός Σερβίας- στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης.
Οι εικόνες της έκθεσης «Από την Κρήτη στον Δούναβη. Εικόνες από τη Συλλογή Σέκουλιτς, Μουσείο της πόλης του Βελιγραδίου», χρονολογούνται από τον 15ο ώς και τον 19ο αιώνα και αποτελούν έργα επώνυμων και ανώνυμων ζωγράφων, αντιπροσωπευτικά των τάσεων της μεταβυζαντινής ζωγραφικής στον ευρύτερο χώρο των Βαλκανίων, από την Κρήτη μέχρι τον Δούναβη, όπως αναφέρει και ο τίτλος.
Στην πρώτη ενότητα της έκθεσης εντάσσονται, με χρονολογική και εννοιολογική σειρά, 28 εικόνες με ελληνικές και κυριλλικές επιγραφές, ένα πανόραμα της θρησκευτικής ορθόδοξης τέχνης, από τον πρώιμο 15ο έως και τον 19ο αι., όπως διαμορφώνεται στον βορειοελλαδικό και ευρύτερο βαλκανικό χώρο.
Στη δεύτερη ενότητα, που μεσολαβεί χωρικά μεταξύ της πρώτης και της τέταρτης, εντάσσονται εννιά εικόνες, 16ου ώς και 18ου αι., όπως παρουσιάζονται σε έναν από τους τοίχους του διαμερίσματος, όπου στεγάζεται η Συλλογή Σέκουλιτς, ώστε να οπτικοποιείται και να ανακαλείται, τιμής ένεκεν στους δωρητές, ο τόπος και ο τρόπος έκθεσής τους στο Βελιγράδι, με φόντο γραφιστική αναπαραγωγή φωτογραφίας του συγκεκριμένου τοίχου της κατοικίας του ζεύγους Σέκουλιτς.
Στην τρίτη ενότητα εκτίθενται δύο ομόθεμες εικόνες της Άκρας Ταπείνωσης, 16ου αι., ιταλοκρητικής τέχνης, προερχόμενες από τη Συλλογή Σέκουλιτς και τη Συλλογή του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού αντίστοιχα, οι οποίες συμβολίζουν την εγγύτητα και την κοινή πολιτισμική παράδοση των δύο λαών, μεταδίδοντας παράλληλα το μήνυμα της φιλίας και της ειρήνης.
Στην τέταρτη ενότητα εκτίθενται 10 εικόνες ιταλοκρητικής ή κρητικής τέχνης, 15ου ώς και 18ου αι., έργα επώνυμων, λιγότερο ή περισσότερο γνωστών, αλλά και ανώνυμων Κρητών ζωγράφων και κρητικών εργαστηρίων, που καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό την εξέλιξη της μεταβυζαντινής ζωγραφικής, αλλά και της σύγχρονης ορθόδοξης θρησκευτικής τέχνης γενικότερα.
Κάθε ενότητας προηγούνται σύντομα επεξηγηματικά κείμενα, σε τρεις γλώσσες (ελληνική, αγγλική, σερβική). Στην αρχή της έκθεσης ο επισκέπτης ενημερώνεται για το Μουσείο προέλευσης της Συλλογής Σέκουλιτς, δηλαδή το Μουσείο της Πόλης του Βελιγραδίου, ενώ στο τέλος έχει τη δυνατότητα να περιηγηθεί στον χώρο όπου εκτίθεται σήμερα η Συλλογή, στο διαμέρισμα του ζεύγους Σέκουλιτς, στο Βελιγράδι, μέσω γυαλιών εικονικής πραγματικότητας.
«Η έκθεση έχει ως επιπλέον στόχο να προβάλει τους κοινούς ιστορικούς, θρησκευτικούς και πολιτιστικούς δεσμούς των δύο χωρών, της Ελλάδας και της Σερβίας, μέσα από έργα θρησκευτικής ευλάβειας, πρεσβευτές της κοινής πολιτιστικής κληρονομιάς στον ευρύτερο χώρο των Βαλκανίων, αναδεικνύοντας παράλληλα την επικοινωνία και τον διάλογο Ανατολής και Δύσης μέσα από κοινούς καλλιτεχνικούς και εμπορικούς δρόμους και την προσπάθεια διατήρησης της ορθόδοξης πίστης στην οθωμανοκρατούμενη επικράτεια», αναφέρει η διευθύντρια του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης και επιμελήτρια της έκθεσης, Αγαθονίκη Τσιλιπάκου.
Η σημασία της συλλογής Σέκουλιτς
Μέσα από τις εικόνες αυτές αναδεικνύεται η λάμψη του μεταβυζαντινού βαλκανικού κόσμου, ο οποίος αποτελούσε ένα ποικιλόμορφο υπόστρωμα, με τις μη σχηματισμένες εθνοτικές και εθνικές ταυτότητες να βρίσκονται σε καταστολή για μερικούς αιώνες και να υποβάλλονται σε ένα ουτοπικό όνειρο περί διατήρησης της πίστης των πατέρων, έως την επιστροφή της χρυσής εποχής των ορθοδόξων ηγετών.
«Κατά κύριο λόγο δεν πρόκειται για έργα υψίστης καλλιτεχνικής ποιότητας, ή μεσαιωνικής προέλευσης. Ωστόσο, εξαιρουμένων μερικών σπουδαίων κέντρων, τα οποία και μετά το «σβήσιμο» του Βυζαντίου και των βαλκανικών χριστιανικών κρατιδίων του Μεσαίωνα κατάφεραν να διατηρήσουν την ποιότητα των προηγούμενων υψηλών προτύπων στην εικονογραφική παραγωγή, όπως η Κρήτη και το Άγιον Όρος, τα περισσότερα εργαστήρια στη βαλκανική ενδοχώρα αναπτύσσονταν υπό συνθήκες στις οποίες η επαφή με τις παλαιότερες πρακτικές και πρότυπα με τον καιρό ολοένα και εξασθενούσε. Η πλειονότητα των εικόνων που διασώθηκαν στη Συλλογή Σέκουλιτς δημιουργήθηκαν από ανώνυμους τεχνίτες – ζωγράφους από τον 16ο έως τον 19ο αιώνα, ενώ η επιλογή αυτών απεικονίζει κάθε εικονογραφική και στυλιστική ποικιλομορφία του βαλκανικού, μεταβυζαντινού, θρησκευτικού πολιτισμού», σημειώνει η ιστορικός τέχνης, Αλεξάντρα Κουτσέκοβιτς.
Οι συλλέκτες Σέκουλιτς και το Μουσείο Πόλης Βελιγραδίου
Ο αρχιτέκτονας Μίλαν Σέκουλιτς και η σύζυγός του, Πάβα, ήταν πολύ γνωστοί συλλέκτες έργων σύγχρονης τέχνης από το Βελιγράδι και συνέλεγαν με αφοσίωση εικόνες και άλλα αντικείμενα τέχνης για πολλές δεκαετίες. Η πολύτιμη συλλογή τους αποτελείται από 165 εικόνες που φιλοτεχνήθηκαν μεταξύ 15ου και 20ού αιώνα στις περιοχές της Σερβίας, της Ελλάδας, της Ρωσίας, της Ιταλίας, της Βόρειας Μακεδονίας, του Μαυροβουνίου, της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και της Κροατίας. Περιλαμβάνει επίσης εικαστικά έργα ζωγραφικής από την περίοδο μεταξύ 18ου και 20ού αιώνα, αυθεντικά έπιπλα της περιόδου, αρχαιολογικά αντικείμενα και αντίγραφα παλαιών και σπάνιων βιβλίων του 18ου και 19ου αιώνα.
Το κληροδότημα των Πάβα και Μίλαν Σέκουλιτς στεγάζεται στο αυθεντικό εσωτερικό του πρώην διαμερίσματος πέντε δωματίων του ζευγαριού στην οδό Uzun Mirkova στο Βελιγράδι, ενώ τη φύλαξη έχει το Μουσείο πόλης Βελιγραδίου.
«Η αντιπροσωπευτική συλλογή εικόνων από το κληροδότημα Σέκουλιτς, ενός από τα κληροδοτήματα του Μουσείου, αποτελεί τη μεγαλύτερη συλλογή αυτού του είδους στη χώρα μας», επισημαίνει η διευθύντρια του Μουσείου Πόλης Βελιγραδίου, ακαδημαϊκός ζωγράφος και συντηρήτρια έργων τέχνης, Γιελένα Μεντακόβιτς.
Το Μουσείο της Πόλης του Βελιγραδίου ιδρύθηκε το 1903 κι από τότε μέχρι σήμερα εξελίχθηκε στο μεγαλύτερο συγκρότημα διαφύλαξης και διαχείρισης πολιτιστικής κληρονομιάς στη Δημοκρατία της Σερβίας.
Οι συλλογές του μαρτυρούν τη μακρά και πλούσια, σχεδόν 8.000 ετών, ιστορία της σερβικής πρωτεύουσας, «τονίζοντας τη σημασία αυτής της περιοχής και υπογραμμίζοντας τόσο την εθνική όσο και την υπερεθνική σημασία της πολιτιστικής κληρονομιάς αυτού του μέρους του κόσμου», εξηγεί η Γιελένα Μεντακόβιτς.
Το Μουσείο διαθέτει μια συλλογή με περισσότερα από 157.000 τέχνεργα που μαρτυρούν την εξέλιξη του Βελιγραδίου, από την προϊστορική έως την σύγχρονη εποχή και παράλληλα έχει την επιμέλεια και περίπου 50 κινητών κληροδοτημάτων.
*Οι φωτογραφίες παραχωρήθηκαν από το ΥΠΠΟΑ/Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού. Οι δύο τελευταίες είναι από το Μουσείο Πόλης Βελιγραδίου