Τα μικρόσωμα άλογα της Μυτιλήνης ντιλ ντιλ έδωσαν το όνομα σε μια σπουδαία οικογένεια, οι απαρχές της οποίας χάνονται στα βάθη των αιώνων. Ο πρόγονός της, Μουρατέντζ Καραμπέτ Κελετζιάν, είχε καταγωγή από την ιστορική αρμενική πόλη Σεβάστεια, στην κεντρική Ανατολία -σήμερα Σίβας- και ήταν ταλαντούχος σιδεράς και πεταλωτής. Πόσα άλογα άραγε να πετάλωσε και η οικογένεια πήρε το όνομα Ντιλντιλιάν, επώνυμο που διατηρούν ώς σήμερα;
Αργότερα, από το πετάλωμα των αλόγων τα μέλη της οικογένειας στράφηκαν στην τέχνη και συγκεκριμένα στη φωτογραφία και ο Τσολάκ Ντιλντιλιάν ήταν ένας καλλιτέχνης που γοητευόταν βαθιά από το φως και τις εικόνες. Ο πατέρας του Κρικόρ, πολύ γνωστός υποδηματοποιός και έμπορος δερμάτων, του επέτρεψε να ασχοληθεί με τη φωτογραφία και να μαθητεύσει δίπλα σε έναν Αρμένιο φωτογράφο που είχε επισκεφθεί την πόλη, τον Αντρανίκ Τζεβαχιρτζιάν. Ήταν το έτος 1888, η μαθητεία κράτησε λίγο και τελικά ο Τσολάκ διδάχτηκε μόνος του την τέχνη της φωτογραφίας, κάνοντας εξάσκηση στα μέλη της οικογένειάς του.
«Λίγα λόγια για την ψυχολογία της φωτογραφίας εκείνη την εποχή. Οι Αρμένιοι ζήλευαν πολύ τις οικογένειές τους. Θεωρούσαν ανήθικο ή άσεμνο να εκθέτουν τις γυναίκες τους στον φωτογράφο. Πολλοί θα το θεωρούσαν υποτιμητικό να σταθούν δίπλα στις γυναίκες τους. Τα αφτιά μου έχουν ακούσει πολλά άσχημα σχόλια που απευθύνονταν στους φωτογράφους», έγραψε ο Τσολάκ.
Η φήμη του εξαπλώθηκε τόσο πολύ που σύντομα άνοιξε ένα δεύτερο φωτογραφείο στη Μερζιφούντα, στους χώρους όπου ήταν η έδρα του Κολλεγίου Ανατόλια, ενός σχολείου που ιδρύθηκε από Αμερικανούς ιεραποστόλους το 1886. Και κάπου εδώ ξεκινά η σύνδεση της οικογένειας με τη Θεσσαλονίκη, που φτάνει ώς το σήμερα, καθώς η πόλη φιλοξενεί τη «Φωτογραφική οδύσσεια της οικογένειας Dildilian: Απ΄την Ανατολία στη Δύση», στους χώρους του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού και στο πλαίσιο της Photobiennale 2023.
Οι Ντιλντιλιάν και το Κολλέγιο Ανατόλια
Ο Τσολάκ δέχτηκε πρόταση για μόνιμη απασχόληση ως επίσημος φωτογράφος του Κολλεγίου Ανατόλια. Καθώς οι αρμοδιότητές του διευρύνονταν, έφερε στο στούντιο τον πολύ ταλαντούχο, Σιμπάντ Ντιλντιλιάν και τον έγραψε στο κολέγιο. Παρότι συχνά τον αναφέρει ως αδελφό του, ο Σιμπάντ ήταν στην πραγματικότητα ξάδελφός του.
Έτσι, δημιουργήθηκε το στούντιο των Ντιλντιλιάν. Ο Τσολάκ Ντιλντιλιάν άρχισε να φωτογραφίζει τα πρόσωπα και τις δραστηριότητες του Κολλεγίου και ήταν πλέον ο επίσημος φωτογράφος του για σχεδόν τρεις δεκαετίες (1894-1921).
Το στούντιο ήταν μια πολύ μεγάλη αίθουσα που μπορούσε να φιλοξενήσει περισσότερα από 140 άτομα, ακόμη κι ένα γαμήλιο πάρτι, ενώ φωτιζόταν έντονα από μια τζαμαρία στην οροφή και από έναν μεγάλο εξώστη. Η φήμη του εξαπλώθηκε και πέρα από τη Μερζιφούντα και ερχόταν πελάτες μέχρι και από τη Σαμψούντα.
Πολλά μέλη της οικογένειας Ντιλντιλιάν σπούδασαν και έμεναν στις εγκαταστάσεις του Κολλεγίου. Ακόμα και μετά την αναγκαστική εκτόπιση του Ανατόλια από τη Μερζιφούντα και τη μετεγκατάστασή του στη Θεσσαλονίκη η σχέση συνεχίστηκε, με τον γιο του Τσολάκ, Αρά, να ολοκληρώνει τις σπουδές του στο Κολλέγιο το 1928 και να γίνεται διακεκριμένος απόφοιτος και μέλος του διοικητικού συμβουλίου.
Πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, πολυάριθμα νέα κτήρια προστέθηκαν στις εγκαταστάσεις της Μερζιφούντα και φωτογραφήθηκαν από τους Ντιλντιλιάν. Ο Τσολάκ έχτισε το σπίτι και το στούντιο της οικογένειάς του ανάμεσα σε εκείνα των καθηγητών του Κολλεγίου, Αμερικανών, Αρμένιων και Ελλήνων, με τους οποίους διατηρούσε στενές σχέσεις.
Φωτογραφικές λήψεις που έγιναν στο στούντιο των Ντιλντιλιάν συνόδευσαν την οικογένεια Γαζαριάν στο ταξίδι της στη Θεσσαλονίκη, όπως μας θυμίζουν οι φωτογραφίες που βρίσκονται σήμερα στις συλλογές των οικογενειών Γαλιλαία-Καλφαγιάν και Καλφαγιάν.
Οι Ντιλντιλιάν φεύγουν από την Ανατολή
Τον Μάρτιο του 1921 οι εθνικιστικές αρχές της Άγκυρας διέταξαν το κλείσιμο του Κολλεγίου Ανατόλια και οι περισσότεροι Αμερικανοί απελάθηκαν. Μέχρι τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου κανένα μέλος της οικογένειας δεν θα παρέμενε στην αγαπημένη τους Μερζιφούντα.
Τον Νοέμβριο του 1922 κι ενώ η Σμύρνη είχε παραδοθεί στις φλόγες, δόθηκε εντολή στους Ντιλντιλιάν να εγκαταλείψουν τη χώρα σε 24 ώρες. Μάζεψαν τα υπάρχοντά τους, συμπεριλαμβανομένων εκατοντάδων φωτογραφιών και γυάλινων αρνητικών και επιβιβάστηκαν στο ατμόπλοιο S.S. Belgravia που έστειλε η Αμερικανική Επιτροπή της Εγγύς Ανατολής (Near East Relief). Μετά από ένα επικίνδυνο ταξίδι με το πλοίο, έφτασαν στο λιμάνι του Πειραιά, μαζί με 2.500 ορφανά... Κι από εκεί η πολυμελής οικογένεια σκόρπισε. Άλλοι πήγαν στην Καλιφόρνια, άλλοι στη Μασσαλία, άλλοι παρέμειναν στην Ελλάδα.
Την ίδια ώρα Τούρκοι στρατιώτες εισέβαλαν στο γραφείο του προέδρου του Κολλεγίου Ανατόλια στη Μερζιφούντα, Τζορτζ Γουάιτ, κατέστρεψαν όλα τα βιβλία και έκλεισαν το εκπαιδευτικό ίδρυμα, ενώ ο Γουάιτ έφτασε το 1924 στη Θεσσαλονίκη -μετά από πρόσκληση του Ελευθέριου Βενιζέλου- μαζί με εκατοντάδες μαθητές και τις οικογένειές τους και στα υπάρχοντά τους μετέφεραν περίπου 700 φωτογραφίες-ντοκουμέντα της σχολικής ζωής από το στούντιο των Ντιλντιλιάν. Το Ανατόλια επαναλειτούργησε στη Θεσσαλονίκη, στην περιοχή Χαριλάου, και το 1934 η λειτουργία του μεταφέρθηκε στις νέες εγκαταστάσεις στις παρυφές της Πυλαίας.
Ο Τσολάκ έστειλε εκεί τον μικρότερο γιο του, Άρα, ο οποίος ολοκλήρωσε τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση και έφυγε για ανώτερες σπουδές στη Βοστόνη.
Το στούντιο των Ντιλντιλιάν στήθηκε από τον Τσολάκ και τα παιδιά του, Χουμαγιάκ και Άλις, στην προσφυγική συνοικία της Κοκκινιάς, αλλά ο Τσολάκ προσβλήθηκε από καρκίνο που εμφανίστηκε στο σαγόνι και τον Αύγουστο του 1935 έχασε τη μάχη για τη ζωή.
Η οικογένεια πιστεύει ότι ο καρκίνος προκλήθηκε από την χωρίς προφυλάξεις έκθεσή του στην ακτινοβολία κατά τη διάρκεια των χρόνων που χειριζόταν το ακτινολογικό μηχάνημα του νοσοκομείου του Κολλεγίου Ανατόλια, καθώς στα πρώτα χρόνια της ακτινολογίας οι φωτογράφοι εργάζονταν ως ακτινολόγοι.
Τα δύο αδέρφια κράτησαν το στούντιο σε μια ακόμη ταραχώδη περίοδο που είδε την άνοδο της δικτατορίας στην Ελλάδα και την εξάπλωση του ναζισμού στην Ευρώπη. Στα δύσκολα χρόνια της Κατοχής το στούντιο παρέμενε ενεργό, αλλά με πολύ περιορισμένη κίνηση, και η Άλις έγραφε ότι «τον πρώτο χρόνο του πολέμου οι δουλειές δεν ήταν καλές, αλλά πολύ συχνά ερχόντουσαν οι πελάτες από τα χωριά και ανταλλάσσαμε φωτογραφίες με τρόφιμα -κυρίως λάδι, καλαμπόκι, αλεύρι, ελιές».
Η Άλις μετανάστευσε στην Αμερική το καλοκαίρι του 1947 και λίγο μετά την ακολούθησε η μητέρα της Μαριάμ. Στον κατάλογο των επιβατών του πλοίου, δηλώθηκε ως φωτογράφος, αλλά δεν έπιασε ποτέ ξανά στα χέρια της φωτογραφική μηχανή. Ο Χουμαγιάκ έμεινε μόνος του να κρατά το φωτογραφείο και το 1948 μετανάστευσε στην Αμερική, συνοδεύοντας την κόρη του Λούσι, η οποία προβλήθηκε από πολιομυελίτιδα.
Η έκθεση στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού
H έκθεση «Η φωτογραφική οδύσσεια της οικογένειας Dildilian: από την Ανατολία στη Δύση» φιλοξενείται στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού ώς τις 11 Φεβρουαρίου 2024 και αποτελεί συνδιοργάνωση του ΜΒΠ και του Κολλεγίου Ανατόλια.
Η επιμέλεια είναι του Αρμέν Μαρσουμπιάν, καθηγητή Φιλοσοφίας και Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων σε πανεπιστήμιο του Κονέκτικατ και εγγονού της οικογένειας, ο οποίος διαχειρίζεται πλέον το φωτογραφικό της αρχείο, αλλά και του επιμελητή του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού, Ιωάννη Μότσιανου, με την υποστήριξη του επίτιμου Προξενείου της Αρμενίας στη Θεσσαλονίκη και της Αρμενικής Κοινότητας.
Η έκθεση βασίζεται στο αρχείο της οικογένειας Ντιλντιλιάν, το οποίο αποτελείται από χιλιάδες φωτογραφίες, γυάλινα αρνητικά, σχέδια, έργα τέχνης, έγγραφα, επιστολές και οικογενειακά κειμήλια, καθώς και φωτογραφίες-τεκμήρια της συλλογής του Τμήματος Βιβλιοθηκών και Αρχείων του Κολλεγίου Ανατόλια.
Όπως ανέφερε στη Voria.gr ο κ. Μότσιανος, «η έκθεση αυτή προκαλεί μεγάλη συγκίνηση στα μέλη της αρμενικής κοινότητας στη Θεσσαλονίκη, καθώς βλέπουν να αποτυπώνεται στις εικόνες ολόκληρη η δική τους ιστορία», όπως επιβεβαίωσε και η Επίτιμη Πρόεδρος του Αρμενικού Πολιτιστικού Συλλόγου «Χαμασκαΐν», Ντιρουί Γαλιλαία- Καλφαγιάν.
Ο μουσειογραφικός σχεδιασμός της ανήκει στην Ευθυμία Παπασωτηρίου, αρχιτέκτονα-μηχανικό του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού, ενώ την οργάνωση και την τεκμηρίωση του υλικού έκαναν από το Κολλέγιο Ανατόλια οι: Εύη Τραμαντζά, διευθύντρια Βιβλιοθηκών και Αρχείων, Έφη Κομπούρη, αρχειονόμος, Στέλλα Ασδέρη, βιβλιοθηκονόµος, Άννα-Μαρία Ξυγαλίδου, βιβλιοθηκονόµος.
Εξωτερική φωτογραφία: Η οικογένεια Καραμπέτ Γαζαριάν φωτογραφίζεται στο στούντιο Ντιλντιλιάν. Σεβάστεια 1892. Φωτογραφική συλλογή οικογένειας Ντιρουί Γαλιλαία- Καλφαγιάν