Ένα ανάγλυφο πάνω σε βράχο, μια ολόκληρη παράσταση με μυθολογικό και θρησκευτικό θέμα, εξάπτει τη φαντασία και γεννά ιστορίες για κρυμμένους θησαυρούς και παράξενες λατρείες.
Έξω από τον τρίτο οικισμό των Θερμών, στην ορεινή Ξάνθη, σε έναν βράχο ύψους 6.80 μέτρων και σε ύψος 3 μέτρων από το έδαφος, έχει σμιλευτεί με περισσή δεξιοτεχνία μια ανάγλυφη παράσταση, ύψους 1.70 μ. και πλάτους 1.12 μ., με τον Μίθρα, που αποτελεί θεότητα της αρχαίας περσικής θρησκείας, ένα κεφάλι ταύρου και σκηνές από τον μυθολογικό κύκλο της ζωής του θεού.
Οι Πομάκοι κάτοικοι του οικισμού Θέρμες, που έβλεπαν για χρόνια τους χρυσοθήρες να λυμαίνονται την περιοχή, πίστευαν πως πρόκειται για σχέδια κρυμμένου θησαυρού και δυσανασχετούσαν που δεν μπορούσαν να τα αποκρυπτογραφήσουν για να τον βρουν. Η πηγή που υπάρχει στη βάση του βράχου θεωρούν ώς σήμερα ότι αναβρύζει νερό που θεραπεύει τις ασθένειες των ματιών και δύσκολα δέχονται πως σε εκείνον τον χώρο λατρευόταν στην αρχαιότητα ένας θεός που ενσάρκωνε τον ήλιο και το φως της ζωής.
Μέχρι που την... υπόθεση με το ανάγλυφο στον βράχο ανέλαβε η αρχαιολογική υπηρεσία και το τοπίο ξεκαθάρισε... και πάλι, όχι για όλους.
Πλέον είναι βέβαιο πως πρόκειται για ένα ανάγλυφο, μια παράσταση που λαξεύτηκε στον βράχο κάπου στο τέλος του 2ου ή στις αρχές του 3ου μ.Χ. αιώνα για τη λατρεία του θεού Μίθρα και είναι πολύ πιθανόν εκεί κοντά να υπήρχε ένας κλειστός χώρος λατρείας του.
Ο Τριαντάφυλλος Διαμαντής, Επίτιμος Έφορος Αρχαιοτήτων, με σπουδαίο αρχαιολογικό, ερευνητικό και συγγραφικό έργο, ένας άνθρωπος που υπηρέτησε και στους τρεις νομούς της Θράκης και οι επιστημονικές του ανακαλύψεις από τον Έβρο ώς τον Νέστο πρόσθεσαν πάνω από 120 νέες θέσεις στον αρχαιολογικό χάρτη της περιοχής, αναλύει την παράσταση που υπάρχει στο σπάνιο, όσο και ενδιαφέρον, αυτό εύρημα.
«Στο κέντρο της παράστασης εικονίζεται ο ταύρος πεσμένος στο έδαφος με το δεξιό μπροστινό του πόδι διπλωμένο στο γόνατο και το δεξιό οπίσθιο τεντωμένο προς τα πίσω. Ο Μίθρας είναι ντυμένος με περσικό ένδυμα και κοντό χιτώνα. Η χλαμύδα του ανεμίζει προς τα πίσω, όπως του Ήρωα ιππέα της Θράκης. Στο κεφάλι του φορά τον φρυγικό σκούφο. Με το αριστερό του γόνατο πιέζει τη ράχη του ταύρου, ενώ με το δεξί του πόδι πατά στο δεξί πίσω πόδι του ζώου. Με το αριστερό χέρι τραβά τα ρουθούνια του ταύρου προς τα πάνω και με το δεξί του βυθίζει το μαχαίρι στη βάση του λαιμού. Στα δυο άκρα της παράστασης εικονίζονται οι ακόλουθοι του θεού. Φορούν φρυγικό σκούφο και κρατούν δάδα. Δεξιά ο Καύτης με τη δάδα υψωμένη και αριστερά ο Καυτοπάτης με τη δάδα χαμηλά. Κάτω από το σώμα του ταύρου διακρίνεται το φίδι που έχει φτάσει ώς το σημείο της πληγής για να γευτεί το αίμα της θυσίας. Ανάμεσα στον ταύρο και τον Καύτη εικονίζεται σε μικρογραφία η γέννηση του Μίθρα από τον βράχο. Ο θεός με τον φρυγικό σκούφο έχει τα χέρια του υψωμένα σε στάση προσευχής, κρατώντας μαχαίρι και δάδα. Κάτω από την κεντρική παράσταση υπάρχει ζωφόρος με σκηνές από τον κύκλο της ζωής του θεού. Από αριστερά προς τα δεξιά εικονίζονται ο Άτλας που σηκώνει τη γη, ο Μίθρας ως τοξότης, ο Μίθρας έφιππος νικητής του ταύρου, ο Μίθρας ταυροφόρος, ο Μίθρας με τα χέρια στο κεφάλι του γονατισμένου Ήλιου, το ιερό συμπόσιο Μίθρα και Ήλιου και τέλος η Αποθέωση, η άνοδος δηλαδή στον ουρανό του Μίθρα με το άρμα του Ήλιου», περιγράφει ο κ. Διαμαντής, ο οποίος έκανε και τη σχεδιαστική αποτύπωση της παράστασης.
Σύμφωνα με τον ίδιο, η κατάληψη της Δακίας και της Θράκης από τους Ρωμαίους, η κατασκευή δρόμων, η ανάπτυξη του εμπορίου, η παγίωση της ειρήνης, η εγκατάσταση απόμαχων και αποίκων από τη Μικρά Ασία και άλλες περιοχές του ρωμαϊκού κράτους συνετέλεσαν στην επικράτηση της νέας θρησκείας του Μίθρα. Με τα δεδομένα αυτά θα μπορούσε να προταθεί μια χρονολόγηση του ανάγλυφου των Θερμών στο τέλος του 2ου αι. ή τις αρχές του 3ου αι. μ.Χ.
Ευρήματα που μαρτυρούν την ύπαρξη μιθραϊκής λατρείας στον ελλαδικό χώρο είναι γνωστά από τη Θεσσαλονίκη, τους Φιλίππους, την Αθήνα, τον Πειραιά, την Ελευσίνα, το Θύρρειο της Ακαρνανίας, το Αίγιο, την Πάτρα, το Άργος και την Άνδρο, στις μεγάλες πόλεις όμως της Θράκης δεν έχει βρεθεί κάποιο μνημείο του κι αυτό κάνει ακόμη πιο ενδιαφέρον το ανάγλυφο των Θερμών.
Ποιος θεός είναι ο Μίθρας και πώς έφτασε η λατρεία του στην Ελλάδα;
«Η πρώτη μνεία του ονόματος του θεού υπάρχει σε πήλινες πινακίδες με το κείμενο συμμαχίας μεταξύ Χετταίων και Μιταννών, που βρέθηκαν στο Boghazkoy (στη σημερινή Τουρκία), όπου ήταν η πρωτεύουσα του κράτους των Χετταίων και χρονολογούνται στον 14ο αι. π.Χ. Αναφέρεται επίσης στα ινδικά και ιρανικά ιερά βιβλία, τις Βέδες και την Αβέστα, όπου συνδέεται με το ανώτατο Ον, τον Βαρούνα ή Αχουραμάσδα, και μοιράζεται τις ιδιότητες αυτού. Ο Μίθρας είναι θεός του φωτός και ταυτίζεται με τον ήλιο. Μετά την κατάλυση του περσικού κράτους, η θρησκεία του Μίθρα διαδόθηκε στα ελληνιστικά κράτη της Μικράς Ασίας και ιδιαίτερα στον Πόντο και στην Καππαδοκία. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, πειρατές από την Κιλικία μετέδωσαν τον 1ο αιώνα π.Χ. τη λατρεία του θεού στην Ιταλία», αναφέρει ο κ. Διαμαντής.
Επισημαίνει όμως, κι αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, ότι η λατρεία του Μίθρα έτσι όπως καθιερώθηκε στη Ρώμη και στις επαρχίες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, με τη συγκεκριμένη εικονογραφία και τα τελετουργικά δρώμενα, αποτελεί εντελώς νέα μορφή της λατρείας του θεού. «Αυτό που τελικά δημιουργήθηκε υπήρξε καρπός των ισχυρών επιδράσεων του ελληνικού καταρχήν πολιτισμού και στη συνέχεια του ρωμαϊκού. Η κύρια παράσταση της λατρείας με τον Μίθρα να θυσιάζει τον ταύρο, δεν υπάρχει έξω από τα όρια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας», λέει ο διαπρεπής αρχαιολόγος.
Η λατρεία του Μίθρα γινόταν από μικρές ομάδες μυημένων, ήταν με άλλα λόγια λατρεία μιας κλειστής αδελφότητας, και όλες οι τελετές -τόσο οι καθημερινές όσο κι εκείνες της μύησης σε διάφορους βαθμούς- γινόταν σε υπόγειους χώρους, με κρύπτη και μπροστά σε λίθινο βωμό.
Ο ιερέας, ο οποίος ήταν υπεύθυνος για τη διατήρηση της αιώνιας φλόγας, έκανε τρεις προσευχές τη μέρα στον Ήλιο, φρόντιζε για την εκτέλεση των θυσιών, έκανε σπονδές και έλεγε τις παραδοσιακές ευχές. Επιπλέον, η θρησκεία και η λατρεία του Μίθρα ήταν στενά συνδεδεμένες με τις αστρονομικές και αστρολογικές γνώσεις της εποχής, ενώ ορισμένοι ερευνητές ταυτίζουν τον μυθικό Περσέα που σκότωσε τη Μέδουσα με τον Μίθρα, σύμφωνα με διάφορα στοιχεία που είναι κοινά και στους δυο.
«Η ταυτόχρονη διάδοση του Μιθραϊσμού και του Χριστιανισμού τον 1ο αι. μ.Χ. οδήγησε σε μεγάλο ανταγωνισμό των δυο θρησκειών στον 2ο και 3ο αι. μ.Χ. Χριστός και Μίθρας θεωρούνταν απεσταλμένοι του θεού στη γη για τη σωτηρία των ανθρώπων. Και οι δυο ονομάστηκαν ποιμένες και θεοί της αλήθειας και του φωτός. Ο Μίθρας έσωσε τον κόσμο με τη θυσία του ταύρου, ενώ ο Χριστός με τη θυσία του εαυτού του», σημειώνει ο κ. Διαμαντής, προσθέτοντας πως και οι δύο θρησκείες γιόρταζαν την αργία της Κυριακής και την 25η Δεκεμβρίου ως μέρα γέννησης των δυο θεών.
Υπήρχαν όμως και διαφορές κι ήταν τόσο σοβαρές που οδήγησαν στην επικράτηση του Χριστιανισμού και στην εξαφάνιση του Μιθραϊσμού.
Σύμφωνα με τον κ. Διαμαντή, η λατρεία του Μίθρα υστερούσε έναντι της χριστιανικής για δυο σοβαρούς λόγους. Ήταν διαδεδομένη στις τάξεις των στρατιωτών, εμπόρων, αριστοκρατών και περιοριζόταν μόνο στους άνδρες. Ο χριστιανισμός αντίθετα είχε προσελκύσει οπαδούς από τα μεσαία και χαμηλά κοινωνικά στρώματα και κυρίως δεχόταν τις γυναίκες, οι οποίες βοήθησαν αποτελεσματικά στη διάδοσή του.
Μεγάλη υπήρξε επίσης η διαφορά μεταξύ της διδασκαλίας του Μίθρα και του χριστιανικού μηνύματος. Η θυσία του ταύρου και η γονιμοποίηση της γης δεν ήταν παρά μια γεωργική τελετή γονιμότητας για την αναγέννηση της φύσης, ενώ η θυσία του Χριστού απέβλεπε στη σωτηρία της ψυχής του ανθρώπου. Η θρησκεία του Μίθρα άρχισε να παρακμάζει σταδιακά και χάνεται οριστικά στο τέλος του 4ου αι. μ.Χ.
*Οι φωτογραφίες παραχωρήθηκαν από τον κ. Τριαντάφυλλο Διαμαντή