Ο Σπύρος Μπάκας είναι 24 ετών, μεγάλωσε και ζει στον Δενδροπόταμο και τα τελευταία δύο χρόνια σπουδάζει Δημοσιογραφία, ενώ εργάζεται σε Κέντρο Δημιουργικής Απασχόλησης εκεί. Ο Σπύρος είναι ο πρώτος δημοσιογράφος στη Θεσσαλονίκη που δηλώνει ανοιχτά ότι είναι Ρομά, ή μάλλον Τσιγγάνος.
«Πολλοί Ρομά πετυχαίνουν αλλά, δυστυχώς, δεν δηλώνουν ότι είναι Ρομά, το έχω κάνει και εγώ στο παρελθόν», θα μου πει στη συζήτηση. Τότε τον ρώτησα αν του έχει στοιχίσει κάτι μέχρι τώρα το γεγονός πως δεν φοβάται να το κρύψει και χαμογέλασε. «Λίγο καιρό πριν είχα πάει σε έναν παιδότοπο όπου ζητούσαν άτομα. Ήμουν κατάλληλος για τη θέση, είχα πλούσιο βιογραφικό, αλλά όταν τους είπα ότι είμαι από τον Δενδροπόταμο, απευθείας με ρώτησαν αν είμαι Τσιγγάνος. Όταν τους είπα ναι, τότε η ιδιοκτήτρια είπε πως θα με πάρει τηλέφωνο, αλλά δεν με πήρε ποτέ. Εγώ μπορώ να το αποκρύψω πως είμαι Ρομά, αν θέλω, και να βρω δουλειά αλλά οι υπόλοιποι τι θα κάνουμε;». «Για αυτό ήθελες να γίνεις δημοσιογράφος», θα ρωτήσω. «Ως δημοσιογράφος μπορείς εύκολα να σπάσεις στερεότυπα και προκαταλήψεις, αν θέλεις. Ήθελα να ασχοληθώ με τη Δημοσιογραφία για να δει ο κόσμος και τη δική μας οπτική και καλύπτω θέματα από όλες τις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες, όχι μόνο των Ρομά και των Τσιγγάνων». Και η αρχή έγινε όταν ασχολούταν με τον Φάρο του Κόσμου, και συγκεκριμένα με την ομάδα Ρομποτικής. «Όταν κερδίσαμε το βραβείο έρευνας και ήμασταν η τιμώμενη ομάδα παγκοσμίως το 2013 για το Παγκόσμιο Φεστιβάλ Ρομποτικής στην Αμερική, χρειαζόμασταν έναν εκπρόσωπο Τύπου και έτσι μπήκα εγώ. Από τότε μου μπήκε και το μικρόβιο για το επάγγελμα», θα μου απαντήσει.
Πολλά είναι αυτά που δεν ξέρει ο κόσμος για τους Ρομά αλλά ο αντιτσιγγανισμός είναι μαζί μας, ο ρατσισμός που δεν καταφέραμε ακόμα να εξαλείψουμε. Ο αντιτσιγγανισμός αποτελεί μια ειδική κατηγορία ρατσισμού και σχετίζεται με τα αρνητικά στερεότυπα στη βάση των οποίων αντιμετωπίζονται οι Ρομά από την Πολιτεία και την κοινωνία. Φαίνεται πως η συγκεκριμένη μορφή ρατσισμού αποδεικνύεται εξαιρετικά διαδεδομένη και άκαμπτη στον ελλαδικό χώρο. Σε πανευρωπαϊκή έρευνα που διεξήγαγε το Pew Research τo 2019, η Ελλάδα βρισκόταν στην τρίτη χειρότερη κατάταξη μεταξύ των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με 72% αρνητικές γνώμες για τους/τις Ρομα και μόλις 25% θετικές.
Με τον Σπύρο μιλήσαμε για πολλά πράγματα που απασχολούν την κοινότητα, για τους μύθους που υπάρχουν για τους Ρομά αλλά και τις αλήθειες, όπως και για τις διαφορές ανάμεσα στους ίδιους τους Ρομά. Όπως είπε, οι οικισμοί των Ρομά χωρίζονται σε τρεις τύπους: τύπου Ι, τύπου ΙΙ και τύπου ΙΙΙ. Ο Δεντροπόταμος ανήκει στους τύπου ΙΙΙ οικισμούς, τις γειτονιές όπως χαρακτηρίζονται και αναφέρεται σε καλά δομημένες περιοχές. «Στον Δενδροπόταμο δεν έχουμε τόσα προβλήματα, εδώ στεγάζεται και το Γυμνάσιο και το Λύκειο, το οποίο παλαιότερα ήταν και το μοναδικό αθλητικό Λύκειο πανελλαδικά και είχαν περάσει πολλές σημαντικές προσωπικότητες. Ο Δενδροπόταμος ήταν και είναι καλά απλώς πολλές φορές συγχέεται με την κατάσταση που επικρατεί σε άλλους οικισμούς. Στα μίντια προβάλλεται σαν γκέτο και έτσι μένει και στο μυαλό του κόσμου», λέει.
Υπάρχουν πολλές διαφορές ανάμεσα στους Τσιγγάνους και Ρομά ανά την Ελλάδα. Μέσα σε αυτούς τους όρους υπάρχουν και άλλες ονομασίες που προσδιορίζονται από ποιο μέρος έχουν έρθει. Υπάρχουν μικρές διαφορές στα ήθη και στα έθιμα αλλά τις περισσότερες τις εντοπίζουμε στη γλώσσα. Μιλούν Ρομανί αλλά επηρεάζονται από τον τόπο όπου μένουν, ακόμα και εντός των συνόρων της χώρας υπάρχουν λέξεις που έχουν διαφορετικές έννοιες.
«Σπύρο, παίρνουν οι Ρομά ειδικά επιδόματα, όπως λένε κάποιοι;». «Οι Ρομά είναι Έλληνες πολίτες που, όμως, ένα μεγάλο ποσοστό ζει κάτω από το όριο της φτώχειας. Έτσι λαμβάνουν τα επιδόματα που παίρνουν και οι υπόλοιποι Έλληνες πολίτες, αυτά είναι το Κοινωνικό Εισόδημα Αλληλεγγύης, τα προνιακά επιδόματα και τα επιδόματα παιδιού», θα απαντήσει ο Σπύρος. «Οι Ρομά δεν θέλουν τα επιδόματα, θέλουν δουλειές αλλά όταν οι προσλήψεις Ρομά είναι πολύ λίγες και οι εκάστοτε εργοδότες δεν τους θέλουν ή βρίσκουν δικαιολογίες για να μην τους προσλάβουν μόνο και μόνο γιατί είναι Ρομά, είναι μία δύσκολη κατάσταση. Θα πρέπει να γίνουν κάποια βήματα για να δουλέψουν νόμιμα και σωστά», είπε.
«Και η εκπαίδευση;». «Όταν δεν υπάρχουν τα βασικά αγαθά σε έναν οικισμό, όπως το νερό, το ρεύμα, η στέγαση και το φαγητό, δεν μπορούμε να μιλάμε για την εκπαίδευση και να λέμε γιατί δεν πάνε τα παιδιά στο σχολείο. Ο οικισμός Αγίας Σοφίας είναι ένα οικισμός που δεν τα έχει αυτά και οι άνθρωποι ζουν μέσα στις λάσπες. Πρέπει η Πολιτεία να λύσει άμεσα το στεγαστικό και μετά να μιλήσουμε απευθείας για την εκπαίδευση». Όπως ανέφερε ο Σπύρος, στον Δενδροπόταμο, τώρα, τα πράγματα είναι διαφορετικά. Εκεί δεν υπάρχει μεγάλο πρόβλημα και οι σχολικές διαρροές έχουν μειωθεί τα τελευταία 15 χρόνια σε μεγάλο βαθμό. Επίσης, υπάρχει το ΚΔΑΠ Δενδροποτάμου, όπου εργάζεται ο ίδιος, το οποίο απασχολεί περίπου 150 παιδιά την ημέρα και γίνονται και μαθήματα αγγλικών, εκτός από τα μαθήματα του σχολείου.
«Το θέμα του αντιτσιγγανισμού είναι τόσο μεγάλο και βαθύ που είναι πολύ δύσκολο να το καταπολεμήσει κανείς. Αρκετά καταστήματα και σούπερ μάρκετ δεν άφηναν τους Ρομά που έμεναν στα Τσαΐρια, στην Περαία, να ψωνίζουν από εκεί. Δεν μπορούμε να προχωρήσουμε όταν δεν σου επιτρέπεται καν η είσοδος σε μαγαζιά μόνο και μόνο γιατί είσαι Ρομά», λέει. «Δεν είπε κανείς να κρύψουμε τα αρνητικά αλλά να γίνεται η ίδια προβολή και με τις θετικές ενέργειες και τις πρωτοβουλίες αλλά και τις επιτυχίες των Ρομά. Για παράδειγμα, σε γνωστό ριάλιτι μαγειρικής την πρώτη θέση είχε καταλάβει ένας Ρομά αλλά κανείς δεν είπε ότι ήταν Ρομά. Όπως και με τη μικρή Μαρία, το 8χρονο κοριτσάκι που είχε εγκλωβιστεί σε συρόμενη πόρτα εισόδου στο Κερατσίνι και είχε βρει τραγικό θάνατο. Όταν άρχισε να μαθαίνεται πως ήταν Ρομά, άρχισε και η σκληρή κριτική προς του γονείς», μας λέει.
«Μας πληγώνουν και μας περιθωριοποιούν περισσότερο όταν βλέπουμε πως στη δημόσια σφαίρα μονοπωλούν τίτλοι και ρεπορτάζ για Ρομά που εγκληματούν. Οι Ρομά που εγκληματούν βρίσκουν αντίθετη την υπόλοιπη κοινότητα, δεν θέλουμε ούτε καλημέρα να τους λέμε. Πραγματικά θέλουμε να ληφθούν μέτρα από την κοινωνία για να μπορεί να καταπολεμηθεί η εγκληματικότητα. Παλαιότερα, υπήρχε ανάμεσα στους Ρομά το επάγγελμα του γυρολόγου. Ορισμένοι άνθρωποι πουλούσαν σε πολύ χαμηλές τιμές στους δρόμους διάφορα αντικείμενα. Όταν τους έβρισκε η Αστυνομία, προχωρούσε σε κατάσχεση των προϊόντων και τους επέβαλε πρόστιμο 15.000 ευρώ, ποσό που δεν μπορούσαν να αντέξουν. Αν και ήθελαν να πάρουν άδεια για λαϊκή αγορά, δεν τους δινόταν. Έτσι, οι οικογένειες δεν το άντεξαν και χρωστάνε πολύ μεγάλα ποσά στην Εφορία. Πολλές φορές η ίδια η Πολιτεία μάς αναγκάζει να κλεινόμαστε στον εαυτό μας», λέει.
Οι Ρομά στην Ελλάδα δεν χαρακτηρίζονται ως εθνική μειονότητα, κάτι που συμβαίνει σε ορισμένες χώρες. «Οι περισσότεροι Ρομά δεν θέλουν να χαρακτηριστούν ως εθνική μειονότητα, είμαστε Έλληνες Πολίτες και να αντιμετωπιζόμαστε έτσι. Υπάρχουν ακόμα Ρομά που είναι αδήλωτοι, όταν γινόταν η απογραφή μερικοί δεν άνοιγαν την πόρτα γιατί πίστευαν πως μπορεί να έκανε παρεμβάσεις η Πολιτεία και κάποιος κοινωνικός λειτουργός αν έβλεπε ότι υπήρχαν αδήλωτα παιδιά. Έχει σημασία να ενημερωθούν και οι ίδιοι οι Ρομά για τα δικαιώματά τους», θα πει.
«Και ανάμεσα στους Ρομά υπάρχουν πολλές διαφορές και δεν είμαστε όλοι ίδιοι. Υπάρχουν κάποιοι σε περιοχές της Ελλάδας που έχουν κάποια ιδιαίτερα τελετουργικά, όπως στους Σοφάδες της Καρδίτσας. Οι Τσιγγάνοι ήταν εδώ από το 1922, με την ανταλλαγή πληθυσμών και υπήρχαν και παλαιότερα εδώ όπου ζούσαν αρμονικά με τους Έλληνες. Αργότερα ήρθαν κάποιοι Ρομά μετανάστες. Ο όρος Ρομά καθιερώθηκε από τέλη του προηγούμενου αιώνα και θεωρείται ως όρος ομπρέλα, αλλά εγώ λέω ότι είμαι Τσιγγάνος.
Οι γάμοι μεταξύ ανηλίκων είναι μία κατάσταση που συζητιέται πολύ για τους Ρομά και επικρίνεται, όπως είναι λογικό, από πολλούς. «Άλλαξε κάτι;», θα ρωτήσω. «Στον Δενδροπόταμο έχουν μειωθεί πάρα πολύ οι γάμοι ανήλικων γιατί ο κόσμος καταλαβαίνει πως πρέπει πρώτα να ζεις τη ζωή σου, να δεις αν ταιριάζεις με τον άλλον, να δεις τις σπουδές σου και να έχεις μία σταθερή δουλειά. Σε άλλους οικισμούς, από την άλλη, υπάρχουν πρόεδροι που ζητούν από το κράτος να μην πειράζουν τους Ρομά που παντρεύονται μικροί, γιατί, όπως λένε, είναι στην κουλτούρα μας. Δεν είναι στην κουλτούρα μας και δεν το δεχόμαστε όλοι. Αυτό υπάρχει σε μερικές φυλές, στη δική μου φυλή δεν υπάρχει αυτό. Εμείς αν μάθουμε πως ένα ζευγάρι θέλει να κλεφτεί, κατευθείαν θα μαζευτούν οι οικογένειες να συμφωνήσουν πως τα παιδιά μπορούν να είναι μαζί, αλλά να μην παντρευτούν, προέχει το σχολείο τους. Η ζωή δεν απαιτεί αν παντρευτείς από μικρός και να έχεις παιδιά», θα πει. Στην Ελλάδα, βέβαια, είναι περισσότεροι που θέλουν τους γάμους ανηλίκων.
«Ο Δενδροπόταμος είναι ένα φωτεινό παράδειγμα, αλλά μας γκετοποιεί το γεγονός ότι λένε πως ό,τι κλέβεται στην πόλη, το κάνουν οι κάτοικοι του Δενδροποτάμου. Εμείς δεν έχουμε τις ομάδες που κάνουν τις ληστείες και τις διαρρήξεις. Υπάρχουν κάποιοι που θεωρούν ότι είναι κάτι ξεχωριστό από την κοινωνία και δεν θέλουν να αλλάξουν, πάντα θα υπάρχουν αυτοί. Πρέπει να κάνουμε μικρά βήματα και εμείς αλλά και η πολιτεία και η κοινωνία.
Για το τέλος δεν πρέπει να ξεχνάμε τους τρεις Ρομά που έπεσαν νεκροί από αστυνομικά πυρά μέσα σε δύο μόλις χρόνια στη χώρα μας: τον 18χρονο Νίκο Σαμπάνη, που πέφτει νεκρός στο Πέραμα μετά από σφαίρες αστυνομικών το βράδυ της 22ας Οκτωβρίου 2021. Το αυτοκίνητο, στο οποίο επέβαινε ως συνοδηγός δεν σταμάτησε σε αστυνομικό σήμα ελέγχου. Έναν χρόνο αργότερα, τον Δεκέμβριο του 2022, ο 16χρονος Κώστας Φραγκούλης, φεύγει από ένα βενζινάδικο χωρίς να πληρώσει βενζίνη της τάξης των 20 ευρώ. Ακολουθεί αστυνομική καταδίωξη και λίγες ημέρες μετά καταλήγει στο νοσοκομείο Ιπποκράτειο της θεσσαλονίκης. Τον περασμένο Νοέμβριο, ο Χρήστος Μιχαλόπουλος έπεσε νεκρός στη Βοιωτία πάλι από όπλο αστυνομικού. Βρίσκονταν στο αυτοκίνητο μαζί με άλλα τρία άτομα, δε σταμάτησαν στο αστυνομικό σήμα.
* Τον Σπύρο τον γνώρισα σε ένα Κοινό Πρόγραμμα που διοργανώθηκε από το Συμβουλίου της Ευρώπης και την Ευρωπαϊκή Ένωση «Ισότητα και εξάλειψη των διακρίσεων έναντι των Ρομά» (EQUIROM) το προηγούμενο Σαββατοκύριακο στο κτήριο της ΕΣΗΕΜΘ, δεδομένου ότι αφορούσε την κατάρτιση των δημοσιογράφων.