Θέλει ως η μοναδική απόγονος του Θεόφιλου Καΐρη, Ανδριώτη αγωνιστή της Ελληνικής Επανάστασης, διαφωτιστή, φιλοσόφου, ιερωμένου, Δασκάλου του Γένους και πολιτικού, που πέθανε άδοξα σε ένα κελί της Σύρου το 1853, συνέπεια της δίωξής του για τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις, να φωτίσει τις άγνωστες πτυχές της ζωής του, φροντίζοντας το όνομά του να πάρει τη θέση που του αξίζει στην Ιστορία. Η Ειρήνη Καΐρη, γενική διευθύντρια της αλευροβιομηχανίας «Μύλοι Θράκης-Ι.Ουζουνόπουλου», με πολυετή θητεία σε μεγάλους επιχειρηματικούς ομίλους, έχει στην κατοχή της το τεράστιο αρχείο του προγόνου της, το οποίο αποτελείται από συγγράμματα, εκπαιδευτικό υλικό από το Ορφανοτροφείο που ίδρυσε το 1837 ο Θεόφιλος Καΐρης στην Άνδρο, δεκάδες επιστολές του, μεταξύ των οποίων αλληλογραφία με τον Αδαμάντιο Κοραή, ακόμα και τα σπαθιά και τα εγχειρίδια με τα οποία πολέμησε κατά την Ελληνική Επανάσταση.
Αυτή την περίοδο μάλιστα η Ειρήνη Καΐρη διερευνά πώς θα μπορούσε να αναδείξει το αρχείο, που ελάχιστα έχει προβληθεί, καθώς πρόκειται για ιδιωτική συλλογή, ώστε ο Θεόφιλος Καΐρης, ο σημαντικότερος ίσως εκφραστής του Ελληνικού Διαφωτισμού για τον οποίο –όπως λέει στη Voria.gr- ελάχιστοι γνωρίζουν, να συστηθεί στις νεότερες γενιές. Η πιο πρόσφατη κίνηση που έχει γίνει ήταν με την αφορμή της επετείου των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση μια έκθεση με τίτλο «Θεόφιλος Καΐρης: Αγωνιστής και Πολιτικός» στην Καΐρειο Βιβλιοθήκη στην Άνδρο, η οποία δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία του ιστορικού Δημήτρη Πολέμη το 1987.
Η ίδια άκουγε την ιστορία του Θεόφιλου Καΐρη, αδερφού του προπάππου της και θείου του παππού της, ως παραμύθι από τη γιαγιά της. Μάλιστα, ο παππούς της είχε ζήσει στο πατρικό του Καΐρη στην Άνδρο, ενώ ο πατέρας της γεννήθηκε εκεί και έμεινε έως τα 10 του χρόνια. Αυτή η συναισθηματική σύνδεση που αισθάνεται με τον πρόγονό της, αλλά κυρίως η εκδίωξή του, παρά την προσφορά του, όπως λέει, τόσο στην επαναστατική όσο και στη μετεπαναστατική Ελλάδα είναι οι κινητήριες δυνάμεις που την ωθούν στην προβολή του.
Οι σπουδές, η επαφή με τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό και η συμμετοχή στον αγώνα
Ο Θεόφιλος Καΐρης γεννιέται ως Θωμάς Καΐρης στην Άνδρο στις 19 Οκτωβρίου του 1784 και είναι ένα από τα οκτώ παιδιά του πρόκριτου Νικόλαου Καΐρη. Από τα τέσσερα αγόρια της οικογένειας, τα τρία, μεταξύ των οποίων και ο ίδιος, ακολουθούν τον μοναστικό βίο. Το τέταρτο, ο Δημήτρης Καΐρης είναι και το μόνο που κάνει παιδιά, από τα οποία μόνο ο Θεόφιλος Καΐρης –παππούς της Ειρήνης Καΐρη- αποκτά απογόνους.
Σε ηλικία 8 χρονών ο Θωμάς Καΐρης ξεκινά τη φοίτησή του στη φημισμένη ακαδημία των Κυδωνιών, στα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας, ενώ τα επόμενα χρόνια περνά από τα θρανία ελληνικών σχολών σε Χίο και Πάτμο. Γυρνώντας στην Άνδρο το 1802 χειροτονείται διάκονος και παίρνει το όνομα Θεόφιλος. Αγαπώντας τη γνώση φεύγει για σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Πίζας στη φιλοσοφία, τα μαθηματικά, την αστρονομία, την ιατρική και τη βιολογία, για να συνεχίσει τρία χρόνια μετά στο Παρίσι με σπουδές φιλοσοφίας. Εκεί γνωρίζεται με τον Αδαμάντιο Κοραή και αναπτύσσουν φιλικές σχέσεις, παρά την ηλικιακή τους διαφορά. Στο Παρίσι έρχεται σε επαφή με τις ιδέες του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, αλλά και με Άγγλους φιλοσόφους και επηρεάζεται και από τις δύο πλευρές. Με την επιστροφή του στην Ελλάδα τον καλούν να διδάξει στην Ακαδημία των Κυδωνιών, όπου αναλαμβάνει σχολάρχης. Κατά την παραμονή του στις Κυδωνιές γίνεται μέλος της Φιλικής Εταιρείας και κοινωνός του επαναστατικού πνεύματος. Λίγο πριν ξεσπάσει η Ελληνική Επανάσταση, διαφεύγοντας κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή προτού οι Τούρκοι ισοπεδώσουν τις Κυδωνιές, επιστρέφει στην Άνδρο, όπου και υψώνει το λάβαρο της Επανάστασης στην πλατεία του Αγίου Γεωργίου, έξω από το πατρικό του στις 10 Μαΐου του 1821, αφού πρώτα έχει περάσει και από τα υπόλοιπα νησιά, ξεσηκώνοντας τους νησιώτες. Μάλιστα, ο λόγος του στα Ψαρά προς τους Έλληνες πλοιοκτήτες για να τους πείσει να διαθέσουν τα πλοία τους στον αγώνα έχει μείνει στην ιστορία, όπως λέει η Ειρήνη Καΐρη. Συγκινητικός είναι και ο λόγος του σε μνημόσυνο του Λόρδου Βύρωνα το 1824 που εμφορείται από επαναστατικό φρόνημα.
Κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης συμμετέχει στην εκστρατεία του Ολύμπου τον Μάρτιο του 1822 με αρχηγό τον Γρηγόρη Σάλλα και τραυματίζεται στο πόδι, ένα τραύμα που θα τον ταλαιπωρεί μέχρι το τέλος της ζωής του. Καταφέρνει όμως να οδηγήσει όσους διασώθηκαν -Έλληνες και φιλέλληνες- στην Πελοπόννησο, περπατώντας μόνο βράδυ και αξιοποιώντας τις αστρονομικές του γνώσεις για να βρίσκει τον δρόμο. Όλο αυτόν τον καιρό κρατά ημερολόγιο, το ημερολόγιο του Ολύμπου, που βρίσκεται επίσης στο αρχείο της οικογένειας και εκδόθηκε από τον ομότιμο καθηγητή, Δημήτριο Κυρτάτα.
Η μετεπανασταστική του δράση και το Ορφανοτροφείο της Άνδρου
Με τη συγκρότηση του ελληνικού κράτους καλείται να συμμετάσχει στις πρώτες εθνοσυνελεύσεις ως πληρεξούσιος παραστάτης της Άνδρου –στο αρχείο μάλιστα της Ειρήνης Καΐρη βρίσκεται και ο πρώτος κανονισμός της βουλής και με τη δική του υπογραφή. Η τελευταία του εμφάνιση ως πολιτικού χρονολογείται στις 12 Ιανουαρίου του 1828 στην Αίγινα, όπου του ανατίθεται από την Εθνοσυνέλευση να προσφωνήσει τον πρώτο κυβερνήτη του ελληνικού κράτους, Ιωάννη Καποδίστρια, κατά την άφιξη του στην Ελλάδα, συμβουλεύοντάς τον μάλιστα για το πώς να διοικήσει. Σε αυτόν τον λόγο πολλοί αρχίζουν να του τραβούν το ράσο, ώστε να σταματήσει, αλλά ο Καποδίστριας ακούει προσεκτικά.
Στη μετεπαναστατική Ελλάδα ο Θεόφιλος Καΐρης θέτει ως πρώτη προτεραιότητα την προαγωγή της παιδείας και αποφασίζει να δημιουργήσει ένα ορφανοτροφείο για να φιλοξενήσει τα ορφανά του αγώνα, αλλά και να τα μορφώσει. Μεταξύ 1827-1835 ταξιδεύει ανά τα νησιά και τις ελληνικές παροικίες στην Ευρώπη για να συγκεντρώσει χρήματα, τελικά όμως το μεγαλύτερο κομμάτι προέρχεται από την οικογενειακή περιουσία και δη από τον αδερφό του Δημήτρη που τον στηρίζει οικονομικά και ηθικά.
Το 1836 ανοίγει το Ορφανοτροφείο, μαζί με σχολή, όπου συρρέουν μαθητές από όλη την Ελλάδα, πέραν των 100 ορφανών παιδιών του αγώνα, με αυτούς που παρακολουθούν συνολικά να φτάνουν τους 600, μεταξύ των οποίων και ο Ανδρέας Συγγρός, μετέπειτα τραπεζίτης και εθνικός ευεργέτης.
Οι διώξεις από την Εκκλησία και ο άδοξος θάνατος
Πολύ νωρίς όμως ο Καΐρης έρχεται αντιμέτωπος με το εκκλησιαστικό και πολιτικό κατεστημένο. Η κίνησή του να δημιουργήσει ένα δικό του φιλοσοφικό περισσότερο σύστημα, τη Θεοσέβεια, με βασική αρχή το «Θεό σέβου» και με τη λογική ότι μεταξύ της σχέσης Θεού και ανθρώπου δεν χρειάζεται διαμεσολάβηση, προκαλεί το εκκλησιαστικό αίσθημα, ενώ οι ιδέες του γύρω από τη δημοκρατία εγείρουν πολιτικές αντιδράσεις. Οι θρησκευτικές του δοξασίες φέρνουν τη δίωξή του από την Ιερά Σύνοδο ως κατηχούντα ξένα θρησκευτικά δόγματα, καθαιρείται και αναθεματίζεται από την Εκκλησία και εκδιώκεται σε μοναστικά κελιά της Σκιάθου και της Σαντορίνης. Λίγο καιρό μετά, με βασιλικό διάταγμα και κατόπιν προσπαθειών του αδερφού του Δημήτρη, απελευθερώνεται και στη συνέχεια απελαύνεται στο εξωτερικό. Όταν το 1844 ψηφίζεται στο Σύνταγμα η ελευθερία της συνείδησης, επιστρέφει χάρη και στον παλιό του συμφοιτητή από το Πανεπιστήμιο της Πίζας, πρωθυπουργό πλέον, Ιωάννη Κωλέττη. Επανέρχεται στο Ορφανοτροφείο της Άνδρου, όμως με τον θάνατο του Κωλέττη βρίσκεται πάλι σε δυσμένεια και οι διώξεις ξεκινούν εκ νέου. Τον Δεκέμβριο του 1852 καταδικάζεται από το Πλημμελειοδικείο της Σύρου για την ανάπτυξη αιρετικών δοξασιών και παρά την προσπάθεια του συνηγόρου του Νικόλαου Σαρίπολου, φημισμένου νομικού, καταδικάζεται και φυλακίζεται. Στις 9 Ιανουαρίου του 1853 αφήνει την τελευταία του πνοή στο κελί του και θάβεται χωρίς θρησκευτική τελετή. Εννέα μέρες μετά ο Άρειος Πάγος ακυρώνει την καταδίκη του, αλλά είναι πλέον αργά.
Το 1912 ο Κωστής Παλαμάς γράφει το ποίημα «Στο Θεόφιλο Καΐρη», με χαρακτηριστικούς στίχους: «Η φυλακή σού γίνεται βωμός/στεφάνι αχτιδωτό κι ο αφορεσμός/αγνότερη μια πίστη σε ανυψώνει/όπου ασκλάβωτη η Σκέψη αποθεώνει» και «Μα η Πολιτεία, μα νά η μεγάλη μάνα/που συχνότατα βρέχει ουράνιο μάννα/στον τιποτένιο ή στο ληστή κρατεί/ την πόρτα της τιμής για σε κλειστή/Εγώ ποιητής κριτής -διπλός μου ο θρόνος-/πρώτος, μέσα σε αδιάφορους και μόνος/στου Λόγου τον ορείχαλκο χυμένο/για τους αιώνες τ’ άγαλμά σου σταίνω».
Όπως λέει η απόγονός του, Ειρήνη Καΐρη, ο Θεόφιλος Καΐρης δεν επιζητούσε οφίτσια. Μάλιστα, ο Όθωνας τον είχε καλέσει κάποια στιγμή να γίνει καθηγητής στην έδρα της Φιλοσοφίας στο πρώτο ελληνικό Πανεπιστήμιο, ενώ θέλησε να του απονείμει τον Χρυσό Σταυρό του Τάγματος του Σωτήρα για τη συμμετοχή του στον αγώνα και ο Θεόφιλος Καΐρης αρνήθηκε και τα δύο.
«Ιδανικά θα ήθελα όλο αυτό το αρχείο να δοθεί σε έναν φορέα που να το αξιοποιήσει ανάλογα, να το κατηγοριοποιήσει και να το προβάλει, μακριά από τον συναισθηματισμό της οικογένειάς μου», εξηγεί η Ειρήνη Καΐρη.
