Νέα ζωή παίρνει το τέμενος Χαμζά Μπέη, γνωστότερο στους Θεσσαλονικείς ως Αλκαζάρ, και μαζί με αυτό η περιοχή στη συμβολή των οδών Εγνατία και Βενιζέλου, που επλήγη -ίσως- περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη από τις εργασίες κατασκευής του μετρό.
Το υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού έχει ήδη κινήσει τη διαδικασία για την πλήρη αποκατάσταση τόσο του εσωτερικού όσο και του εξωτερικού χώρου του ιστορικού διατηρητέου κτηρίου, το οποίο υπέστη σημαντικές φθορές, εξαιτίας των χρήσεων που φιλοξένησε τον τελευταίο αιώνα.
Το έργο «Αποκατάσταση του τεμένους Χαμζά Μπέη ("Αλκαζάρ") στη Θεσσαλονίκη» εντάχθηκε στο Ταμείο Ανάκαμψης, με χρηματοδότηση ύψους 10.511.984 ευρώ. Ο διαγωνισμός είναι ήδη στον «αέρα» με φορέα υλοποίησης τη Διεύθυνση Αναστήλωσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων του υπουργείου και καταληκτική ημερομηνία υποβολής προσφορών την 22α Φεβρουαρίου. Σύμφωνα με τον σχεδιασμό, μετά την ολοκλήρωση της διαγωνιστικής διαδικασίας και την επιλογή του αναδόχου, ο χρονικός ορίζοντας υλοποίησης του έργου είναι περί τους 16 μήνες, δηλαδή εντός του 2025.
Παρά την αρχιτεκτονική του αξία και το γεγονός ότι είχε ανακηρυχθεί διατηρητέο, το μνημείο παρουσίαζε εκτεταμένες φθορές, αλλά και στατικά προβλήματα, τα οποία αποκαλύφθηκαν όταν έκλεισε η αγορά που λειτουργούσε εντός του, προκειμένου να προχωρήσουν οι εργασίες κατασκευής του μετρό και οι αρχαιολογικές ανασκαφές στη βόρεια είσοδο του σταθμού Βενιζέλου.
Η ανάδειξη του μνημείου θα αναβαθμίσει ακόμα περισσότερο το πολύπαθο αυτό σημείο του κέντρου, όπου μόλις πριν από λίγες ημέρες απελευθερώθηκαν πεζοδρόμια και τμήματα του δρόμου από τα εργοτάξια του μετρό Θεσσαλονίκης. Με την ολοκλήρωση του έργου, θα πραγματοποιηθεί και η ανάπλαση του πεζοδρομίου επί της οδού Εγνατίας.
Το ιστορικό και οι καταστροφές
Το τέμενος του Χαμζά Μπέη, που είναι πιο γνωστό ως Αλκαζάρ λόγω της λειτουργίας του ομώνυμου κινηματογράφου στο αίθριο του μνημείου, αποτελεί τον παλαιότερο ισλαμικό ευκτήριο οίκο που κτίστηκε στη Θεσσαλονίκη, καθώς, τους πρώτους χρόνους μετά την άλωση (1430), οι έποικοι που αποτέλεσαν την πρώτη μουσουλμανική κοινότητα της πόλης εξυπηρετούσαν τις θρησκευτικές τους ανάγκες σε χριστιανικούς ναούς, οι οποίοι μετατράπηκαν σε τεμένη. Βάσει κτητορικής επιγραφής ιδρύθηκε το 1467-8 από τη Χαφσά, κόρη του Χαμζά Μπέη, ως συνοικιακό τέμενος (μεστζίτ).
Το μνημείο αποτελείται από τρεις διακριτές ενότητες που αντιστοιχούν σε τρεις διαδοχικές χρονολογικές φάσεις κατασκευής του: την αίθουσα προσευχής του τεμένους, το περίστωο που συντίθεται από ανοικτή κιονοστήρικτη στοά (ρεβάκ) στα δυτικά με πλευρικά κλειστά διαμερίσματα στα βόρεια και νότια και το αίθριο.
Στα μέσα του 16ου αιώνα το τέμενος μετατράπηκε σε τζαμί με την προσθήκη περιστώου και μιναρέ που ανεγέρθηκε εξωτερικά της νοτιοδυτικής γωνίας του περιστώου και το 1925 κατεδαφίστηκε με απόφαση του δημοτικού συμβουλίου Θεσσαλονίκης. Το κτηριακό συγκρότημα ολοκληρώθηκε στις τελευταίες δεκαετίες του 16ου αιώνα, επί Σελίμ Β΄, όταν προστέθηκε στα δυτικά τρίπλευρη στοά, η οποία σε συνδυασμό με τη βορειοδυτική πτέρυγα του περιστώου δημιούργησε τετράπλευρο αίθριο, το μοναδικό σε τέμενος του βαλκανικού χώρου, με εξαίρεση τζαμιά της Αδριανούπολης και της Κωνσταντινούπολης, που υπήρξαν πρωτεύουσες της αυτοκρατορίας και έδρες του σουλτανάτου.
Οι επεμβάσεις συνεχίστηκαν έως τον 20ο αιώνα για την προσαρμογή του κτηρίου στις ανάγκες της μουσουλμανικής κοινότητας, που λειτουργούσε σε αυτό έως την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1923. Τότε το κτήριο συγκαταλέχθηκε στις ανταλλάξιμες περιουσίες και πέρασε στη δικαιοδοσία της Εθνικής Τράπεζας, από την οποία -παρά το γεγονός ότι κηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο με Διάταγμα του 1926- δημοπρατήθηκε το 1928 σε ιδιώτη, οι κληρονόμοι του οποίου το δώρισαν το 1977 στον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό.
Από το 1928 έως και το 2006 χρησιμοποιήθηκε ως εμπορικό κέντρο, για τις ανάγκες του οποίου έγιναν επεμβάσεις, που κατέστησαν το κτήριο αγνώριστο. Ο στεγασμένος -πλέον- αίθριος χώρος, η βόρεια και η ανατολική στοά καθώς και τμήματα της δυτικής και νότιας στοάς του αιθρίου στέγασαν τον κινηματογράφο Αλκαζάρ.
Τμήματα της νότιας και της δυτικής στοάς κατακερματίστηκαν σε καταστήματα υποδημάτων και 23 ειδών ρουχισμού. Η ήδη βεβαρημένη από σεισμικές καταπονήσεις του παρελθόντος στατικότητα του μνημείου επιβαρύνθηκε από μετατροπές και καθαιρέσεις τμημάτων του, οι οποίες έγιναν από τους ενοικιαστές του χώρου για την εξυπηρέτηση των αναγκών των επιχειρήσεών τους. Είναι ενδεικτικό ότι διανοίχτηκαν βιτρίνες στον νότιο τοίχο του αιθρίου ή στους εξωτερικούς τοίχους του κυρίως τεμένους, ενώ τα θεμέλια του κτηρίου διανοίχτηκαν υπόγεια για την αύξηση των αποθηκευτικών χώρων. Επιπλέον, για διάφορους λόγους, με χαρακτηριστικότερο την παρεμπόδιση της φωτεινής δέσμης του μηχανήματος προβολής, αποκόπηκαν δεκατρείς από τους μεταλλικούς ελκυστήρες που συνέδεαν τα τόξα του αιθρίου, ενώ στην περίπτωση της νότιας στοάς για τη διάνοιξη του χώρου των αυθαίρετων παταριών, καθαιρέθηκαν τα φέροντα τόξα της ανωδομής.
Οι εργασίες αποκατάστασης
Ήδη, σε συνεργασία της Ελληνικό Μετρό με το υπουργείο έχουν γίνει κάποιες σωστικές επισκευές για τη προστασία του μνημείου, το οποίο ήταν ετοιμόρροπο και αφορούσαν κυρίως στην καθαίρεση νεότερων κατασκευών, όπως η σκηνή του κινηματογράφου, το νεότερου μεταλλικό στέγαστρο που κάλυπτε το αίθριο και η τεχνητή επίχωση του δαπέδου του, η οποία μάλιστα είχε ως αποτέλεσμα την αποκάλυψη του αρχικού μαρμάρινου δαπέδου του χώρου. Στο σύνολο του μνημείου, επίσης εγκαταστάθηκε σύστημα παρακολούθησης των ρωγμών.
Το έργο που προκηρύχθηκε αφορά στη συνολική αποκατάσταση του τεμένους και περιλαμβάνει μεταξύ άλλων τις εξής εργασίες:
- Ενίσχυση της υφιστάμενης θεμελίωσης
- Αποκατάσταση τοιχοποιιών
- Αποκατάσταση αρχιτεκτονικών μελών (κίονες, κιονόκρανα, επιθήματα, βάσεις κιόνων) κιονοστοιχιών περιστώου και αιθρίου
- Συστηματική συντήρηση των σπαραγμάτων του ζωγραφικού διακόσμου και τελική επίχριση σε συγκεκριμένες θέσεις του μνημείου και αντικατάσταση κουφωμάτων
- Στα ανοίγματα του αιθρίου θα τοποθετηθούν υαλοπετάσματα ειδικών προδιαγραφών για τη μείωση της όχλησης από τον θόρυβο της οδού Εγνατία
- Ο εξώστης στο κεντρικό χώρο του τεμένους θα αποκατασταθεί με ενίσχυση των αυθεντικών ξύλινων στοιχείων του και προσθήκες στα σημεία που παρατηρούνται απώλειες
- Γενική καθαίρεση των επικαλύψεων των στεγών, τις απαραίτητες εργασίες επισκευής των ρωγμών, εργασίες στεγάνωσης και εφαρμογή νέων επικαλύψεων με φύλλα μολύβδου στα κατάλληλα υποστρώματα
- Αποκατάσταση δαπέδων στις αρχικές στάθμες του μνημείου
- Ο περιβάλλον χώρος του μνημείου σε μια περιμετρική ζώνη θα διαμορφωθεί με υποβάθμιση της υφιστάμενης διαμορφωμένης στάθμης, ώστε να αναδειχθεί η αρχιτεκτονική μορφή του συγκροτήματος
- Εγκατάσταση ηλεκτρομηχανολογικών στοιχείων για τον εσωτερικό και εξωτερικό φωτισμό του μνημείου με στόχο την αρχιτεκτονική του ανάδειξη.
- Εγκατάσταση συστήματος πυρόσβεσης.
- Εγκατάσταση νέου συστήματος υδροδότησης και κατασκευή νέου συστήματος απορροής ομβρίων υδάτων.
- Εγκατάσταση συστήματος ασφάλειας και επιτήρησης.
- Σωστικές επεμβάσεις συντήρησης στον ζωγραφικό και πλαστικό διάκοσμο του μνημείου
- Εργασίες ανίχνευσης υποκείμενων ζωγραφικών στρωμάτων και συνολική αποκάλυψή τους όπου απαιτηθεί.
- Σωστικές επεμβάσεις συντήρησης στα λίθινα ή κεραμικά δάπεδα του τεμένους, στα ξύλινα στοιχεία του εξώστη, καθώς επίσης στα αρχιτεκτονικά και μεταλλικά στοιχεία.
Πηγή φωτογραφιών: Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού