Πολλαπλές και σε πολλά επίπεδα είναι οι αλλαγές τις οποίες επέφερε στην καθημερινότητά μας η πανδημία του νέου κορωνοϊού SARS-CoV-2. Μεταξύ των σημαντικών αυτών αλλαγών περιλαμβάνονται και οι τρόποι της καθημερινής μας μετακίνησης.
Μια πρώτη καταγραφή των επιπτώσεων, σε ένα σύνολο περίπου δύο εκατομμυρίων καθημερινών μετακινήσεων στην περιφερειακή ενότητα Θεσσαλονίκης, επιχείρησε ο Οργανισμός Συγκοινωνιακού Έργου Θεσσαλονίκης (ΟΣΕΘ), με έρευνα η οποία αποτύπωσε τις συνήθειες των πολιτών ως προς τον τρόπο μετακίνησής τους από και προς τον χώρο εργασίας τους, το σχολείο και τα φροντιστήρια και τις δραστηριότητες των παιδιών τους, την αγορά και αλλού, πριν αλλά και μετά το ξέσπασμα της πανδημίας. Στην ίδια έρευνα αποτυπώνονται επίσης οι επιπτώσεις που επήλθαν στη δημόσια αστική συγκοινωνία, εν προκειμένω στον ΟΑΣΘ. Τα ευρήματα της εν λόγω έρευνας παρουσιάστηκαν στη διάρκεια διαδικτυακής εκδήλωσης με θέμα "Οι επιπτώσεις της υγειονομικής κρίσης που επέφερε η πανδημία της COVID-19 στις δημόσιες επιβατικές μεταφορές". Η εκδήλωση έγινε το βράδυ της Τετάρτης με ομιλητές τον διευθύνοντα σύμβουλο του ΟΣΕΘ Γιάννη Τόσκα, τον Γιάννη Κωνσταντινίδη, αναπληρωτή καθηγητή του ΠΑΜΑΚ, τον ερευνητή Ευάγγελο Κατσαρό, ενώ παρεμβάσεις έκαναν οι ομότιμοι καθηγητές του ΑΠΘ Αριστοτέλης Νανόπουλος και Παναγιώτης Παπαϊωάννου.
Τι άλλαξε
Ο ΟΣΕΘ από προηγούμενες μετρήσεις που έγιναν κατά την διάρκεια της πανδημίας (έτη 2019 και 2020) διαπίστωσε τα εξής:
- Πριν από την πανδημία οι Θεσσαλονικείς χρησιμοποιούσαν ως κύριο μέσο μεταφοράς το αστικό λεωφορείο σε ποσοστό 79,24%, το ΙΧ σε ποσοστό 10,23% και τις πεζές μετακινήσεις σε ποσοστό 7,89%.
- Μετά το ξέσπασμα της πανδημίας τα ποσοστά αυτά διαμορφώθηκαν: για τα αστικά λεωφορεία στο 58,19%, για τα ΙΧ στο 20,47% και για τις πεζές μετακινήσεις στο 13,16%. Εν ολίγοις, διπλασιάστηκαν οι μετακινήσεις με ΙΧ και με τα πόδια και μειώθηκαν κατά περίπου 27% οι μετακινήσεις με τα λεωφορεία.
Οι αλλαγές στις συνήθειες των Θεσσαλονικέων ως προς τον τρόπο μετακίνησης αποτυπώνονται και σε ένα ακόμη εύρημα της έρευνας το οποίο αφορά τη συχνότητα χρήσης του αστικού λεωφορείου. Συγκεκριμένα, πριν από την πανδημία, καθημερινά χρησιμοποιούσε λεωφορείο το 52,63% των μετακινούμενων. Το ποσοστό αυτό μετά το ξέσπασμα της πανδημίας υποχώρησε στο 31,58%, μείωση περίπου 40%. Το ποσοστό όσων χρησιμοποιούσαν λεωφορείο δύο, τρεις φορές την εβδομάδα παρέμεινε περίπου σταθερό (24,27% πριν από την πανδημία, 24,56% μετά). Όσων χρησιμοποιούσαν λεωφορείο δύο έως τέσσερις φορές το μήνα αυξήθηκε (12,28% πριν την πανδημία, 16,96% μετά), όπως και αυτών οι οποίοι χρησιμοποιούν λεωφορείο μία φορά το μήνα (9,06% πριν την πανδημία, 17,25% μετά). Επίσης, κατακόρυφη αύξηση παρουσίασε το ποσοστό όσων έχουν διαγράψει το λεωφορείο από τις επιλογές τους για τη μετακίνησή τους, από 1,75% που ήταν πριν από την πανδημία, στο 9,65% μετά. Σημειώνεται ότι μέρος των καθημερινών μετακινήσεων γίνεται και με άλλους τρόπους, όπως για παράδειγμα με μηχανοκίνητα δίκυκλα (11%), με ταξί (3%) και με ποδήλατο (2%).
Οι επιπτώσεις στον ΟΑΣΘ
Οι αλλαγές στις συνήθειες των Θεσσαλονικέων όσον αφορά τους τρόπους μετακίνησής τους είχαν άμεση επίπτωση και στον ΟΑΣΘ, που αποτελεί το μοναδικό δημόσιο μέσο μεταφοράς για τη Θεσσαλονίκη. Η μείωση της επιβατικής κίνησης στην αστική συγκοινωνία άρχισε μερικά χρόνια πριν εξ αιτίας της συρρίκνωσης του στόλου του ΟΑΣΘ, αλλά κατά την περίοδο της πανδημίας οι επιπτώσεις σε επιβατική κίνηση και κατά συνέπεια και σε εισπράξεις, ήταν δραματικές.
Συγκεκριμένα, σύμφωνα με τα στοιχεία τα οποία περιλαμβάνονται στις εκθέσεις πεπραγμένων του ΟΣΕΘ, την τετραετία 2017 – 2020 η επιβατική κίνηση του ΟΑΣΘ μειώθηκε κατά περίπου 70%. Αναλυτικότερα, το 2017 έγιναν με τον ΟΑΣΘ 134.426.394 μετακινήσεις. Το 2018 έπεσαν στα 104.758.645 (μείωση 22,07%). Το 2019 έφτασαν στα 87.662.336 (μείωση 16,32% σε σχέση με το 2018). Το δε 2020 που ξέσπασε η πανδημία μετά τον Μάρτιο, οι μετακινήσεις με τα αστικά λεωφορεία υποχώρησαν στα 40.126.350 (μείωση κατά 54,23% σε σχέση με το 2019).
Δραματική υπήρξε και η συνεπακόλουθη μείωση των εισπράξεων. Όπως φαίνεται στον παρακάτω πίνακα, το 2019 οι εισπράξεις του ΟΑΣΘ από κάθε μορφής εισιτήριο ή κάρτες είχαν ανέλθει σε 28.951.149 ευρώ, ενώ το 2020, πρώτο έτος της πανδημίας υποχώρησαν στα 11.813.826, παρουσιάζοντας μείωση της τάξης του 60% περίπου.
Μια σημαντική παράμετρος ήταν και η διατήρηση κλειστών των Πανεπιστημίων (εξ' αποστάσεων εκπαίδευση) καθώς οι φοιτητές χρησιμοποιούν κατά κόρον τα λεωφορεία για τις μετακινήσεις τους.
Η τελευταία έρευνα
Το Φθινόπωρο του 2021 πραγματοποιήθηκε νέα έρευνα, με τη χρήση δομημένου ερωτηματολογίου το οποίο προωθήθηκε μέσω της πλατφόρμας του Facebook σε κατοίκους του ευρύτερου πολεοδομικού συγκροτήματος Θεσσαλονίκης. Η συγκεκριμένη έρευνα ολοκληρώθηκε με τη συμπλήρωση 1.748 ερωτηματολογίων.
Προ πανδημίας
Η έρευνα κατέδειξε την εκτενή προ της πανδημίας χρήση των μέσων μαζικής μεταφοράς (ΜΜΜ) από τους κατοίκους της Θεσσαλονίκης. Μόλις το 10% του δείγματος δήλωσαν ότι δεν έκαναν χρήση των ΜΜΜ, ενώ λίγο περισσότερο από το ένα τέταρτο του δείγματος δήλωσαν ότι τα χρησιμοποιούσαν κάθε μέρα και το ένα δεύτερο αθροιστικά ότι τα χρησιμοποιούσαν τουλάχιστον 3 έως 5 φορές την εβδομάδα. Οι πιο τακτικοί χρήστες των ΜΜΜ είναι οι φοιτητές και οι κάτοικοι περιφερειακών δήμων του πολεοδομικού συγκροτήματος. Σημειώνεται επίσης ότι εντοπίστηκε διαφορά στη χρήση των ΜΜΜ βάσει του εκπαιδευτικού επιπέδου των πολιτών, με τους αποφοίτους λυκείου να χρησιμοποιούν τα μέσα συχνότερα από τους αποφοίτους ΑΕΙ.
Από την άλλη πλευρά, η χρήση των ΙΧ (ή των ποδηλάτων και των ηλεκτρικών πατινιών) είναι σαφώς μικρότερη σε σύγκριση με τη χρήση των ΜΜΜ. Ένας στους τέσσερις ερωτηθέντες δήλωσαν ότι δε χρησιμοποιούσαν ποτέ προ της πανδημίας το ΙΧ (ή τα άλλα δύο μέσα), ενώ μόνο ένας στους τέσσερις δήλωσαν ότι το χρησιμοποιούσαν κάθε μέρα και ένας στους τρεις αθροιστικά ότι το χρησιμοποιούσαν τουλάχιστον 3 έως 5 φορές την εβδομάδα. Ως τακτικότεροι χρήστες των ΙΧ καταγράφηκαν οι κάτοικοι των δήμων Καλαμαριάς, Νεάπολης-Συκεών και Ωραιοκάστρου.
Η έρευνα επιχείρησε να καταγράψει επίσης την ένταση της χρήσης των ΙΧ ανά χρονικό διάστημα κάθε μέρας, τουλάχιστον κατά την προ της πανδημίας περίοδο. Η εντονότερη χρήση γίνεται κατά την πρωινή προσέλευση στην εργασία (07:00–09:00), οπότε και μετακινούνται πάνω από τα δύο πέμπτα των πολιτών, αλλά και κατά την απογευματινή αποχώρηση από την εργασία για τους περισσότερους πολίτες (17:00–19:00), οπότε και μετακινούνται σχεδόν το ένα τρίτο των πολιτών. Σημαντικά αυξημένη μοιάζει να είναι πάντως και η χρήση και κατά το δίωρο 15:00 – 17:00. Τέλος, η έρευνα κατέγραψε ως σημαντικότερο λόγο χρήσης των ΜΜΜ, τουλάχιστον κατά την περίοδο προ της πανδημίας, τη μετακίνηση στον χώρο εργασίας ή σπουδών.
Μετά το ξέσπασμα της πανδημίας
Η έρευνα κατέγραψε μείωση της χρήσης των ΜΜΜ κατά την περίοδο της πανδημίας. Τα δύο τρίτα του δείγματος δήλωσαν ότι μείωσαν τη χρήση των ΜΜΜ, ενώ μόλις το ένα εικοστό σχεδόν δήλωσαν ότι αύξησαν τη χρήση των ΜΜΜ. Η μείωση της χρήσης καταγράφηκε εντονότερη για την ηλικιακή ομάδα 45 έως 64 ετών και για τους πολίτες με υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο. Σημειώνεται επίσης ότι η μείωση ήταν ακόμα μεγαλύτερη μεταξύ των πολιτών που είχαν δηλώσει ως κυριότερο λόγο μετακίνησης την πραγματοποίηση αγορών ή την επίσκεψη σε μέλη της οικογένειάς τους. Η αποφυγή του συνωστισμού λόγω της πανδημίας προβάλλεται ως ο κυριότερος λόγος για τη μείωση της χρήσης των ΜΜΜ (82% όσων είχαν δηλώσει ότι η χρήση μειώθηκε). Ο συγκεκριμένος λόγος επιλέγεται ως σημαντικότερος από ακόμα μεγαλύτερα ποσοστά της ηλικιακής ομάδας άνω των 65 ετών, των συνταξιούχων και των πτυχιούχων ΑΕΙ.
Η μείωση της χρήσης των ΜΜΜ δεν συνοδεύεται από μια καθαρή τάση αντικατάστασης του δεδομένου τύπου μετακίνησης από συγκεκριμένη εναλλακτική. Τα δύο πέμπτα όσων μείωσαν τη χρήση των ΜΜΜ επέλεξαν τη χρήση του ΙΧ και το ένα τρίτο αυτών επέλεξαν να μετακινούνται με τα πόδια, ενώ η χρήση ποδηλάτου ή ηλεκτρικού πατινιού αφορά μόνο ένα πολύ μικρό ποσοστό όσων μείωσαν τη χρήση των ΜΜΜ. Διαφορές καταγράφηκαν στις επιλογές διαφορετικών ηλικιακών ομάδων, με τους άνω των 65 ετών να επέλεξαν να περιορίσουν τις μετακινήσεις τους, τους 45 έως 54 ετών να αντικατέστησαν τα ΜΜΜ με το περπάτημα και τους πολίτες 55 έως 64 ετών με τη χρήση ΙΧ ή μοτοσυκλέτας.
Ο κίνδυνος μετάδοσης του covid-19 στα ΜΜΜ
Η αποφυγή του συνωστισμού λόγω της πανδημίας κρίθηκε από το 70% του δείγματος ως ο κυριότερος λόγος μείωσης της χρήσης των ΜΜΜ. Σε επόμενη ερώτηση σχετικά με τον κίνδυνο μετάδοσης του ιού στα ΜΜΜ, η συντριπτική πλειονότητα των ερωτηθέντων (82%) εκτίμησε τον κίνδυνο αυτό ως σημαντικό. Την ανησυχία αποδίδουν οι περισσότεροι τόσο στη μη πιστή τήρηση των μέτρων προστασία από τους πολίτες, όσο και στη μη λήψη ειδικών μέτρων από τη διοίκηση των αστικών συγκοινωνιών για την προστασία από τον ιό. Συγκεκριμένα, το 57% των πολιτών δήλωσαν με βεβαιότητα ότι οι πολίτες δεν λαμβάνουν τα απαραίτητα μέτρα, ενώ ένα επιπρόσθετο 26% των πολιτών εκδήλωσαν επιφυλάξεις σχετικά με το αν πράγματι οι πολίτες λαμβάνουν τα μέτρα.
Παρόμοια ήταν η εκτίμηση της πλειονότητας των ερωτηθέντων και για το αν η διοίκηση των δημόσιων συγκοινωνιών της Θεσσαλονίκης λαμβάνει τα απαραίτητα μέτρα προστασίας των επιβατών από τον covid-19. To 60% των πολιτών απάντησαν αρνητικά, ενώ επιπροσθέτως το 21% εξέφρασαν επιφυλάξεις για το κατά πόσο έχουν ληφθεί τέτοια μέτρα από τη διοίκηση. Σημειώνεται ότι οι άνεργοι και οι λιγότερο μορφωμένοι ήταν εκείνοι που δήλωσαν σε σχετικά υψηλότερα ποσοστά ότι η διοίκηση έχει λάβει μέτρα προστασίας.
Όσοι δήλωσαν ότι δεν είναι ικανοποιημένοι από τις κινήσεις της διοίκησης του ΟΑΣΘ στο θέμα της πανδημίας, σε ποσοστό 60% θεωρούν ότι θα έπρεπε να αυξηθεί η συχνότητα των δρομολογίων , λίγο άνω του 10% ότι θα έπρεπε να γίνεται τακτικότερη απολύμανση του εσωτερικού των λεωφορείων. Αξιοσημείωτο είναι ότι η απαγόρευση εισόδου στα αστικά λεωφορεία σε όσους δεν έχουν πιστοποιητικό εμβολιασμού ή νόσησης συγκέντρωσε πολύ χαμηλά ποσοστά προτιμήσεων.
Τέλος, και αναφορικά με τη λύση που προτάσσεται ως η πλέον χρήσιμη για την κυκλοφορία στην πόλη της Θεσσαλονίκης σε προσωπικό επίπεδο, οι επιλογές που κυριάρχησαν είναι η λειτουργία της γραμμής του Μετρό (45%) και η αύξηση του αριθμού των δρομολογίων των αστικών λεωφορείων (32%). Άλλες λύσεις, όπως ο προαστιακός, η θαλάσσια συγκοινωνία, η επέκταση ποδηλατοδρόμων ή η έξυπνη σήμανση αξιολογήθηκαν ως χρήσιμες μόνο από πολύ μικρές ομάδες του συνόλου.
Οι σύγχρονες τεχνολογίες
Η πανδημία αποτελεί ευκαιρία για την εισαγωγή συστημάτων ευφυών μεταφορών όπως το ηλεκτρονικό εισιτήριο, η αυτόματη καταγραφή των επιβατών που επιβιβάζονται στο λεωφορείο και η μετάδοση πληροφοριών μέσω τηλεματικής, αποτελούν σημαντικές τεχνολογίες, χρήσιμες για τη διαχείριση της πανδημίας στους φορείς συγκοινωνιακού έργου. Το ηλεκτρονικό εισιτήριο για παράδειγμα επιτρέπει, μεταξύ άλλων, την ανέπαφη συναλλαγή (περιορισμός επαφής με πιθανώς μολυσμένες επιφάνειες) καθώς και την ορθότερη καταγραφή και διαχείριση του επιβατικού κοινού και της ζήτησης για μετακινήσεις (π.χ. κατηγοριοποίηση επιβατών, όπως φοιτητές, ΑμεΑ, χρήστες καρτών πολλαπλών διαδρομών, κ.λπ.). Η αυτόματη καταγραφή των επιβατών μπορεί να επιτρέψει τη δυνατότητα ειδοποίησης του οδηγού ενός λεωφορείου ως προς την επίτευξη της καθορισμένης μέγιστης πλήρωσης ώστε να μην επιβιβαστούν άλλοι επιβάτες. Επιπλέον, η πληροφορία αυτή μπορεί να προωθηθεί στους χρήστες μέσω μίας εφαρμογής κινητού τηλεφώνου ώστε να σχεδιάζουν με εναλλακτικό τρόπο τη μετακίνησή τους.