Της Βασιλικής Μητροπούλου *
Για τους περισσότερους από εμάς, η καθημερινή και απρόσκοπτη πρόσβαση σε πόσιμο νερό είναι αυτονόητη. Πλέον, όμως, έχοντας ουσιαστικά εξασφαλίσει την παροχή πόσιμου και καθαρού νερού για ιδιωτική χρήση, η κοινωνία και οι αρμόδιες τοπικές και εθνικές αρχές έχουν αμελήσει τον δημόσιο χαρακτήρα που επίσης φέρει το νερό ως αγαθό.
Η πρωτοβουλία της εθελοντικής ομάδας της Greenpeace Ελλάδος «Ραντεβού στις Βρύσες» έχει ως στόχο να επαναφέρει στη δημόσια ζωή τη συνήθεια της βρύσης- του να εμπιστευόμαστε δημόσιες κρήνες που υπάρχουν στις πλατείες και στους δρόμους, οπουδήποτε στη χώρα μας, και να χρησιμοποιούμε το άφθονο νερό που προσφέρουν.
Μιλώντας για πρόσβαση σε πόσιμο νερό, αυτομάτως αναφερόμαστε στο «δικαίωμα για νερό»: πρόκειται για ένα σύνθετο δικαίωμα, που περιλαμβάνει εννοιολογικά περισσότερα δικαιώματα, όπως ενδεικτικά το δικαίωμα στο νερό και την υγιεινή- το δικαίωμα στο νερό στο πλαίσιο του δικαιώματος στην τροφή και διατροφή- το δικαίωμα στο νερό και την υγιεινή στο πλαίσιο του δικαιώματος σε στέγη- το δικαίωμα στο νερό ως συστατικό του δικαιώματος στο περιβάλλον.
Το δικαίωμα αυτό, αλλά και η εξασφάλιση της σωστής ποιότητας του παρεχόμενου νερού, έχουν εδώ και δεκαετίες κατοχυρωθεί σε νομικά και νομοθετικά κείμενα, τα οποία είναι σημαντικό να αναφερθούν, διότι όλοι ως πολίτες οφείλουμε και δικαιούμαστε να γνωρίζουμε πώς και πού να διεκδικήσουμε κατοχυρωμένα δικαιώματά μας.
Σε διεθνές επίπεδο, εξαιρετικής σημασίας είναι η αναγνώριση του δικαιώματος κάθε προσώπου σε επαρκές, ασφαλές, αποδεκτό, φυσικά προσβάσιμο και οικονομικά προσιτό νερό για προσωπική και οικιακή χρήση, στο Γενικό Σχόλιο 15 του 2002 από την Επιτροπή του ΟΗΕ για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα. Και, ακολούθως, το ψήφισμα της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ το 2010, με το οποίο αναγνωρίζεται ρητά το ανθρώπινο δικαίωμα στο νερό και την υγιεινή ως ουσιώδες για την απόλαυση όλων των υπόλοιπων ανθρωπίνων δικαιωμάτων μας. Αμφότερα είναι κείμενα που δεν έχουν δεσμευτικό χαρακτήρα, αλλά η σημασία τους έγκειται στο ότι έχουν ψηφιστεί, και άρα αναγνωριστεί, από όργανα όπου συμμετέχουν πολλές χώρες.
Επίσης, η πρόσβαση σε ασφαλές πόσιμο νερό προβλέπεται ως Στόχος 6, στους «Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης» (Sustainable Development Goals/SDGs) που υιοθέτησαν 193 χώρες το 2015, μία δέσμη στόχων που αφορά τη μελλοντική διεθνή ανάπτυξη.
Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ενώ ούτε η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) αλλά ούτε και ο Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης αναγνωρίζουν ρητά το δικαίωμα, υπάρχει μια σειρά Οδηγιών [δηλαδή, νομοθετικών πράξεων που ορίζουν έναν στόχο τον οποίο οι χώρες της Ένωσης καλούνται να επιτύχουν, θεσπίζοντας η κάθε μία τους δικούς της νόμους για την επίτευξή τους] οι οποίες προβλέπουν ειδικά μέτρα για τη διασφάλιση του δικαιώματος.
Η πιο πρόσφατη είναι η Οδηγία (ΕΕ) 2020/2184, η οποία υιοθετεί μία ολιστική προσέγγιση απέναντι στο νερό ανθρώπινης κατανάλωσης: στοχεύει στην προστασία της ανθρώπινης υγείας από τις δυσμενείς επιπτώσεις που οφείλονται στη μόλυνση του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης, μέσω της εξασφάλισης ότι αυτό είναι υγιεινό και καθαρό, καθώς και στη βελτίωση της πρόσβασης των πολιτών σε νερό ανθρώπινης κατανάλωσης. Με βάση αυτήν, έχουν εκδοθεί στη χώρα μας συγκεκριμένοι Νόμοι και Υπουργικές Αποφάσεις, που παρουσιάζονται συνοπτικά κατωτέρω.
Αρχικά, υπογραμμίζεται πως το δικαίωμα στο νερό δεν κατοχυρώνεται συνταγματικά στην Ελλάδα, ούτε προβλέπεται ρητά σε επιμέρους νομοθετικά κείμενα. Συνδέεται, όμως, με σειρά άλλων δικαιωμάτων που αναγνωρίζονται ρητά - πέρα από τα διεθνή κείμενα που δεσμεύουν την Ελλάδα - στο ελληνικό Σύνταγμα, όπως τα δικαιώματα στην προστασία της ζωής (άρθρο 5 παρ. 2) και της υγείας (άρθρα 5 παρ. 5 και 21 παρ. 3), το δικαίωμα σε επαρκή στέγαση (άρθρο 21 παρ. 4) καθώς και με τον σεβασμό και την προστασία της αξίας του ανθρώπου, την προστασία του περιβάλλοντος και την αρχή της βιώσιμης ανάπτυξης, όπως αυτά κατοχυρώνονται συνταγματικά (άρθρα 2 παρ. 1 και 24 παρ. 1 αντίστοιχα). Εξάλλου, το δικαίωμα στο νερό άπτεται του καθεστώτος των υδάτων και του πλαισίου διαχείρισης και προστασίας τους, όπως αυτό έχει διαμορφωθεί στην ελληνική έννομη τάξη: για παράδειγμα, στο άρθρο 967 του Αστικού Κώδικα τα νερά με ελεύθερη και αέναη ροή αποτελούν «πράγματα κοινής χρήσης».
Επίσης, ο θεμελιώδης Νόμος 1650/1986 «για την προστασία του περιβάλλοντος», στο άρθρο 10 θεσπίζει υποχρεώσεις της Πολιτείας για «την προστασία των νερών», όσον αφορά έργα και δραστηριότητες που είναι πιθανόν να υποβαθμίσουν τα νερά.
Αντίστοιχα, το άρθρο 2 της Υπουργικής Απόφασης Υ2/2600/2001 «Ποιότητα του νερού ανθρώπινης κατανάλωσης» προβλέπει ότι το «νερό ανθρώπινης κατανάλωσης δεν εντάσσεται στην έννοια του τροφίμου, παρέχεται με υποχρέωση της Πολιτείας σε όλους τους πολίτες της επικράτειας ως «δημόσιο αγαθό», μη υπαγόμενο στους κανόνες της αγοράς και διέπεται από τους νόμους της υγειονομικής μηχανικής.
Η Οδηγία 2020/1984, λοιπόν, εναρμονίστηκε στην εθνική μας έννομη τάξη με την Υπουργική Απόφαση Δ1(δ)/ΓΠ οικ. 27829 (ΦΕΚ Β 3525 2023). Τα άρθρα αυτής της απόφασης συμπληρώνονται από τον Νόμο 4736/2020, το άρθρο 4 του οποίου ρητά ορίζει την υποχρέωση των Ο.Τ.Α. α` βαθμού να διαθέτουν κοινόχρηστες βρύσες προς δωρεάν διάθεση πόσιμου νερού σε δημοτικές αθλητικές εγκαταστάσεις και σε δημοτικές παιδικές χαρές, καθώς και να επεκτείνουν το δίκτυο με κοινόχρηστες βρύσες προς δωρεάν διάθεση πόσιμου νερού σε κοινόχρηστους χώρους συνάθροισης κοινού εντός των ορίων της αρμοδιότητάς τους, για τον σκοπό της μείωσης της κατανάλωσης πλαστικών προϊόντων.
Σημαντικό άρθρο της Απόφασης είναι, καταρχάς, το άρθρο 16 για την «πρόσβαση σε νερό ανθρώπινης κατανάλωσης»: οι Δήμοι λαμβάνουν τα αναγκαία μέτρα για τη βελτίωση ή διατήρηση της πρόσβασης στο νερό ανθρώπινης κατανάλωσης για όλους και οι υπεύθυνοι φορείς ύδρευσης εξασφαλίζουν την εγκατάσταση σχετικού εξοπλισμού σε εξωτερικούς και εσωτερικούς δημόσιους χώρους, όπου είναι τεχνικά εφικτό. Το Υπουργείο Εσωτερικών και το Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων μεριμνούν για την κατά προτεραιότητα χρηματοδότηση των Δήμων και των υπευθύνων φορέων ύδρευσης προκειμένου να εφαρμοστούν τα προβλεπόμενα μέτρα.
Η Απόφαση αναφέρεται και στις αρχές που ορίζονται αρμόδιες για την υλοποίηση των ανωτέρω στόχων. Πρόκειται για τις Υπηρεσίες Περιβαλλοντικής Υγιεινής και Υγειονομικού Ελέγχου των Περιφερειακών Ενοτήτων, τις Διευθύνσεις Υδάτων των Αποκεντρωμένων Διοικήσεων, τους Δήμους και, σε επιτελικό βαθμό, το Υπουργείο Υγείας, το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας, το Υπουργείο Εσωτερικών και το Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Υποθέσεων. Η συνεργασία μεταξύ τους, αλλά και με την κοινωνία των πολιτών, είναι απαραίτητη για να υλοποιηθούν σε εθνική κλίμακα οι προβλέψεις των Αποφάσεων και των Νόμων που προαναφέρθηκαν.
Η δύναμή μας βρίσκεται στην ένωσή μας: εμείς, ως πολίτες, μπορούμε να διεκδικήσουμε ενεργά δημόσιες, λειτουργικές βρύσες στην περιοχή μας, συμμετέχοντας στην ομάδα του πρότζεκτ “Ραντεβού στις βρύσες”. Μαζί, απαιτούμε από τους Δήμους την πρόσβαση σε τρεχούμενο και πόσιμο νερό και την εγκατάσταση και συντήρηση βρυσών παντού.
Δείτε περισσότερες πληροφορίες για το πρότζεκτ και δηλώστε συμμετοχή στην ομάδα του "Ραντεβού στις Βρύσες" εδώ: https://www.greenpeace.org/greece/rantevou-stis-vrises/
* Η Βασιλική Μητροπούλου είναι εθελόντρια της ομάδας Greenpeace στην Αθήνα
ΠΗΓΕΣ:
Δικαίωμα στο Νερό: Συστάσεις της ΕΕΔΑ για την αποτελεσματική προστασία του (ΕΘΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΓΙΑ ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ, 20-03-2014).
General Comment No. 15 (2002), The Right to Water (UN. Committee on Economic, Social and Cultural Rights (29th sess.: 2002: Geneva)