Περίπου τριάντα χρόνια διήρκησε η άνθηση της τέχνης της ελληνικής ταπισερί αλλά τα χρόνια αυτά επαρκούσαν, όπως αποδείχθηκε, προκειμένου να στηθεί μία νέας μορφής σύγχρονη τέχνη την οποία θα αγκάλιαζε ακόμα και μεταγενέστερα η ελληνική κοινωνία. Πρόκειται, άλλωστε, για μία τέχνη που ξυπνά σε πολλούς μνήμες παλιές και αγαπημένες, αυτές της γιαγιάς να υφαίνει στον αργαλειό, να συνομιλεί με τις φίλες της και τα εγγόνια της να κάθονται πλάι της.
Αυτές οι μνήμες αναβιώνουν μέσω ενός ταξιδιού το οποίο καλείται να ακολουθήσει ο επισκέπτης στους χώρους του MOMus-Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης-Συλλογές Μακεδονικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης και Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στη Θεσσαλονίκη, που φιλοξενεί την έκθεση «Υφάνσεις εκ νέου». Για τις ανάγκες της έκθεσης αυτής, το Εθνικό Κέντρο Κοινωνικής Αλληλεγγύης (ΕΚΚΑ), που υπάγεται στο υπουργείο Εργασίας παραχωρεί επτά από τις σημαντικότερες ταπισερί που αποτελούν και νευραλγικά σημεία της έκθεσης αυτής. Τα έργα αυτά μαζί με τις υπόλοιπες 38 ταπισερί θα έχουν την ευκαιρία να γνωρίσουν και να αφουγκραστούν οι Θεσσαλονικείς έως τις 27 Μαρτίου 2022.
Η έκθεση «Υφάνσεις εκ νέου» αποτελεί νέα προσέγγιση της έκθεσης με τίτλο «Υφάνσεις» που παρουσιάστηκε το 2019 στο Μουσείο Μπενάκη | Πειραιώς 138 σε επιμέλεια της Ειρήνης Οράτη και του Κωνσταντίνου Παπαχρίστου, καθιστώντας φανερό ότι τα τελευταία χρόνια επανεκκινήθηκε έντονα και δραστικά το ερευνητικό ενδιαφέρον για την ελληνική ταπισερί και τησύντομη μεν, αλλά πολύχρωμη ιστορία της. Μέρος της έκθεσης θα παρουσιαστεί στο Μουσείο της Πόλης του Βόλου την άνοιξη του 2022.
Η ταπισερί στην Ελλάδα - Η τέχνη που ισορροπεί ανάμεσα στις καλές Τέχνες και τη χειροτεχνία
Ακολουθώντας το νήμα της αφήγησης που ξεδιπλώνεται στους χώρους του μουσείου, ο θεατής αντιλαμβάνεται ότι, παρά τη μικρή της διάρκεια, η ταπισερί στην Ελλάδα διέθετε και εικαστική ταυτότητα και τεχνική γνώση. Αυτό το «βραχύβιο φαινόμενο με τη μεγάλη δυναμική», όπως το χαρακτηρίζει η ιστορικός τέχνης, επιμελήτρια του MOMus, Αρετή Λεοπούλου, έφτασε στη χώρα μας το 1963, κυρίως, λόγω ενός και μόνο ανθρώπου.
Ανεβαίνοντας, έτσι τα σκαλιά του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης στον όροφο που φιλοξενεί την έκθεση, ο επισκέπτης θα αντικρύσει τις τρεις πρώτες εμβληματικές ταπισερί του πατέρα αυτής της τέχνης της χώρα μας, του Ιωάννη Φαϊτάκη με φόντο έναν μπορντό τοίχο. Τα έργα αυτά τα φιλοτέχνησε μόνος του ο Φαϊτάκης και είναι αποκλειστικά δικά του, και όχι ημιπαράθεση ενός ζωγραφικού έργου, γεγονός που τα κάνει ακόμα πιο ξεχωριστά.
Ακολουθώντας χρονολογική σειρά, η έκθεση ξεκινά από τα εμβληματικά έργα που παρήχθησαν στην Οικοτεχνία, το πρώτο και το μοναδικό ελληνικό εργαστήριο ταπισερί που ιδρύθηκε υπό την αιγίδα της Βασιλικής Πρόνοιας το 1963 με διευθυντή τον Ιωάννη Φαϊτάκη, και φτάνει έως το τέλος της δεκαετίας του 1980. Για τις υφάντρες που δούλεψαν κοντά στον Φαϊτάκη, τον μόνο Έλληνα που είχε σπουδάσει την απαιτητική τέχνη της ταπισερί στη Γαλλία –στα περίφημα Manufacture Nationale des Gobelins και Ecole de la Tapisserie d’ Aubusson–, εκείνος ήταν πάντα «ο ζωγράφος». Από τους αργαλειούς τους στο εργαστήριο του βγήκαν ταπισερί βασισμένες σε έργα σημαντικών ζωγράφων του Γιάννη Μόραλη, του Γιάννη Τσαρούχη, του Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα, του Σπύρου Βασιλείου, του Νίκου Νικολάου, του Γιάννη Σπυρόπουλου. «Μερικά από τα σπουδαιότερα έργα, τα οποία μας τα έχει παραχωρήσει και το ΕΚΚΑ, η "Βυθισμένη Πολιτεία", οι "Βράχοι στη θάλασσα" και τα "Καφάσια σε κήπο ή Κήπος στην Κρήτη" αποτελούν ζωγραφικά έργα που τα παραχώρησαν λόγω της εμπιστοσύνης που του έδειχναν οι μεγάλοι αυτοί Έλληνες ζωγράφοι», σημειώνει η επιμελήτρια της έκθεσης. Ζωγράφοι όπως ο Τσαρούχης, ο Μόραλης και ο Γκίκας που ταυτίστηκαν με τη γενιά του '30 αγαπούσαν το πάντρεμα της παράδοσης με το μοντέρνο κάτι που περιγράφει άριστα και τις ταπισερί καθώς είναι μία τέχνη που ισορροπεί ανάμεσα στις καλές Τέχνες και τη χειροτεχνία.
Η έκθεση σε δύο κομμάτια και ένα... εργαστήριο
Στο πρώτο κομμάτι της έκθεσης -στο ιστορικό-υπάρχουν και τα ζωγραφικά έργα πλάι στις ταπισερί προκειμένου να είναι εμφανής η αντιπαράθεση, το πώς αλλάζει το ζωγραφικό έργο όταν αυτό αποτυπώνεται σε ταπισερί. «Έχουμε έτσι έργα του Νίκου Χατζηκυριάκου - Γκίκα και του Σπύρου Βασιλείου πλάι στις ταπισερί που τα παραθέτουν. Θέλουμε επίσης να δείξουμε τον τρόπο με τον οποίο ένα ζωγραφικό μοτίβο διαφοροποιείται όταν έρθει η ώρα να γίνει ταπισερί, δηλαδή να μετατραπεί σε ένα χρηστικό αντικείμενο υψηλών απαιτήσεων. Η αφαίρεση ανθεί σε αυτή την τεχνική, επειδή της ταιριάζει», αναφέρει παράλληλα.
Το 1965 ήταν χρονιά-ορόσημο: αφενός ο Ιωάννης Φαϊτάκης μαζί με τη Νίκη Καναγκίνη –αυθεντική καλλιτέχνιδα που πειραματιζόταν με την υφαντική– και τον δάσκαλό τους Γιάννη Μόραλη συμμετείχαν στη Διεθνή Μπιενάλε Ταπισερί της Λωζάνης και αφετέρου στην Αίθουσα Τέχνης Αθηνών πραγματοποιήθηκε η έκθεση «Διακοσμητικά υφαντά τοίχου σε σχέδια Ελλήνων ζωγράφων».
Ακολουθώντας το επιμελητικό νήμα στους χώρους του μουσείου της Θεσσαλονίκης, ο επισκέπτης θα δει, εκτός από τις ταπισερί της Οικοτεχνίας, επιλεγμένους τάπητες που παρήγαγε η εταιρεία «Τάπης» τη δεκαετία του ’70. Η γκαλερί Νέες Μορφές συνεργάστηκε μαζί τους, όπως και ο ζωγράφος Μιχάλης Κατζουράκης. Ανάλογο ήταν επίσης το εγχείρημα της γκαλερί Πολυπλάνο το 1981, με έργα σε παραγωγή της Tapisson.
Η έκθεση ολοκληρώνεται με μια εξαιρετική προσθήκη εκτός χρονολογικής σειράς. Πρόκειται για τα υφαντά χαλιά τοίχου που γεννήθηκαν ως τοπικό φαινόμενο στη Βόρεια Ελλάδα παράλληλα με την αθηναϊκή Οικοτεχνία. Το μικρό δείγμα από την υφαντουργία Λοκ, τον Πύργο στην Ουρανούπολη της Χαλκιδικής, αποτελεί το έξοχο αποτέλεσμα της προσπάθειας των Λοκ –της Τζόις και του Σίντνεϊ από την Αυστραλία– να αναβιώσουν την παραδοσιακή τέχνη της ύφανσης με φυσικές βαφές, προσφέροντας εργασία στους Μικρασιάτισσες προσφύγισσες του 1922, σε σχέδια που έβγαζε ο σύζηγος της Λοχ από το Αγιον Ορος. «Με τον τρόπο αυτό βοηθήθηκε και η τοπική κοινωνία να αντέξει οικονομικά αλλά και γεννήθηκαν τόσο όμορφα έργα», σημείωσε χαρακτηριστικά η κ. Λεοπούλου.
Όμως, λόγω του γεγονότος πως η έκθεση που ολοκληρώθηκε το 2019 στο μουσείο Μπενάκη διέθετε και έναν τρίτο χώρο με τις σύγχρονες ταπισερί, θα διεξαχθούν στο περιθώριο της έκθεσης δύο εργαστήρια που καλούν νέες και νέους εικαστικούς να ασχοληθούν με την τέχνη της ταπισερί. «Τα εργαστήρια θα έχουν βιωματικό χαρακτήρα. Όλοι μας λίγο πολύ έχουμε εμπειρία από αργαλειό και πλέξιμο, και προσπαθούμε να το αναβιώσουμε. Είναι αρκετά σημαντικό το κομμάτι της εθνικής μας μνήμης», υπογραμμίζει. Προκειμένου να δοθεί η ευκαιρία σε σύγχρονους καλλιτέχνες να δημιουργήσουν νέα έργα θα διεξαχθούν δύο εργαστήρια με περιορισμένο αριθμό συμμετεχόντων, το ένα 27 Ιανουαρίου και το άλλο προς το τέλος της έκθεσης, στα τέλη Μαρτίου.
Οι υφαντοί αυτοί πίνακες αναδεικνύουν την εξέλιξη της τέχνης σε τεχνικές και ιδέες που μετέτρεψαν ένα προϊόν οικιακής διακοσμητικής χρήσης σε έργα πολιτιστικής κληρονομιάς. Το σημαντικό όμως που αναδεικνύει και η κ. Λεοπούλου είναι πως μέσω αυτής της τέχνης, βιοπορίζονταν πολλοί άνθρωποι και ενισχύονταν οι κοινωνικοί δεσμοί. Για την επιμελήτρια της έκθεσης έχει έρθει το πλήρωμα του χρόνου για την ουσιαστική αναβίωση της τέχνης της ταπισερί στη χώρα μας. «Ήδη υπάρχουν ολοένα και περισσότερα εργαστήρια εκμάθησης της τέχνης στην Ελλάδα. Το ουσιαστικό της υπόθεσης, όμως, είναι πως βλέπουμε πλέον διαφορετικά σημάδια, κυρίως στους νέους: ανακυκλώνουν περισσότερο, δεν ψωνίζουν μόνο από αλυσίδες καφέ ή ρούχων και δίνουν σημασία στο οτιδήποτε χειρωνανακτικό και χειροποίητο», σημειώνει προσθέτοντας πως αποτελεί την ιδανική συγκυρία, συνδυαστικά και με τις συνθήκες εκγλεισμού ποι βιώσαμε, γεγονός που μας έστρεψε περισσότερο σε οτιδήποτε DIY.
Η συμμετοχή του ΕΚΚΑ
Το ΕΚΚΑ παραχωρεί επτά ταπισερί από τη συλλογή της Οικοτεχνίας για την ενίσχυση αυτής της έκθεσης και συγκεκριμένα:
Νίκος Χατζηκυριάκος – Γκίκας |
- «Βράχοι στη θάλασσα»
- Καφάσια σε κήπο ή Κήπος στην Κρήτη, ταπισερί,
Ιωάννης Φαϊτάκης
- «Αφηρημένο τοπίο»,
- «Φυλλώματα»,
- «Σχισμή στο τοίχο»,
Γιάννης Μόραλη
- «Βυθισμένη Πολιτεία»,
Γιάννης Σπυρόπουλος
- «Μύκονος»,
Όπως αναφέρει η κ. Λεοπούλου, στο ΕΚΚΑ, που υπάγεται στο υπουργείο Εργασίας αναζητούνται τρόποι διάθεσης σε φορείς που επιθυμούν να τα αναδείξουν και να τα φιλοξενήσουν καθώς είναι πολιτιστική κληρονομιάς. «Το ΕΚΚΑ έχει μία αποθήκη με εκατοντάδες, ακόμα και χιλιάδες χαλιά και εργόχειρα. Αναφορικά με τις ταπισερί, το κέντρο φιλοξενεί 30 και είναι ώρα να προωθηθεί κάποιο σχέδιο δράσης».
Άλλοι φορείς και συλλέκτες που έχουν παραχωρήσει έργα για την έκθεση: Alpha Bank, Μουσείο Μπενάκη/Πινακοθήκη Γκίκα, Μουσείο Βορρέ, Ίδρυμα Γιάννη και Ζωής Σπυροπούλου, Ίδρυμα Γιάννη Τσαρούχη, Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών ΑΠΘ, Τζούλια Δημακοπούλου, Μαρία Βασιλείου, Μαριάννα Κατράκη, οικογένεια Καναγκίνη, Μιχάλης Κατζουράκης, Αλέξανδρος Ζούνης, MOMus-Μουσείο Άλεξ Μυλωνά και λοιποί ιδιώτες.
Σημειώνεται πως μεταξύ των ταπισερί που παραχώρησε η Alpha Bank είναι και το έργο «Αέρηδες» του Γιάννη Τσαρούχη καθώς και το «Επιθαλάμιον» του Γιάννη Μόραλη.
Ξεναγήσεις
Οι ξεναγήσεις στην έκθεση «Υφάνσεις εκ νέου» πραγματοποιούνται τις παρακάτω Κυριακές στις 12:00: 12 & 19 Δεκεμβρίου 2021, 9 & 23 Ιανουαρίου, 6 & 20 Φεβρουαρίου, 13 & 27 Μαρτίου 2022. Η συμμετοχή στις ξεναγήσεις γίνεται με το εισιτήριο εισόδου στην έκθεση και προϋποθέτει δήλωση συμμετοχής και επικοινωνία στο τηλ. 2310 240002 και το reception.contemporary@momus.gr.
Εκπαιδευτικά προγράμματα
Οργανωμένα εκπαιδευτικά προγράμματα για όλες τις σχολικές βαθμίδες και εργαστήρια για διαφορετικές ομάδες κοινού (ενήλικες, παιδιά, οικογενειακό κοινό, ειδικές ομάδες) θα πραγματοποιούνται κατόπιν ραντεβού. Στο πλαίσιο επιλεγμένων εκπαιδευτικών δράσεων θα αξιοποιηθούν αργαλειοί που παραχωρεί ευγενικά το Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας και Θράκης.
