«Σ΄ αυτό τον κόσμο, που ολοένα στενεύει, ο καθένας μας χρειάζεται όλους τους άλλους. Πρέπει να αναζητήσουμε τον άνθρωπο, όπου κι αν βρίσκεται.
Όταν στον δρόμο της Θήβας, ο Οιδίπους συνάντησε τη Σφίγγα κι αυτή του έθεσε το αίνιγμά της (σ.σ. η Σφίγγα ρωτούσε ποιο είναι αυτό το ζώο που όταν είναι μικρό στηρίζεται σε τέσσερα πόδια, όταν μεγαλώνει σε δύο πόδια, ενώ στα βαθιά του γεράματα σε τρία πόδια) η απόκρισή του ήταν: ο άνθρωπος. Τούτη η απλή λέξη χάλασε το τέρας. Έχουμε πολλά τέρατα να καταστρέψουμε. Ας συλλογιστούμε την απόκριση του Οιδίποδα».
Ήταν σαν σήμερα, ακριβώς 60 χρόνια πριν, 10 Δεκεμβρίου 1963, όταν ο Γιώργος Σεφέρης στάθηκε ενώπιον των μελών της Σουηδικής Ακαδημίας και εκφώνησε την ομιλία του για την απονομή του Νόμπελ Λογοτεχνίας στον ίδιο.
Ήταν ο πρώτος Έλληνας λογοτέχνης που έπαιρνε αυτή την ανώτατη διάκριση -ακολούθησε το 1979 ο Οδυσσέας Ελύτης-, 57 χρόνια μετά την πρώτη ελληνική υποψηφιότητα, αυτή του Γεώργιου Σουρή το 1906.
Στη λαμπρή τελετή της Στοκχόλμης ο Σεφέρης μίλησε για την ελληνική γλώσσα, «περιλάλητη επί αιώνες, αλλά στην παρούσα μορφή της περιορισμένη», για την Ελλάδα, «ένα πέτρινο ακρωτήρι στη Μεσόγειο, που δεν έχει άλλο αγαθό παρά τον αγώνα του λαού, τη θάλασσα και το φως του ήλιου», για την ποίηση, που «πιστεύω πως τούτος ο σύγχρονος κόσμος όπου ζούμε, ο τυραννισμένος από τον φόβο και την ανησυχία, τη χρειάζεται την ποίηση. Η ποίηση έχει τις ρίζες της στην ανθρώπινη ανάσα και τι θα γινόμασταν, αν η πνοή μας λιγόστευε;».
Το ακροατήριο σηκώθηκε όρθιο και τον χειροκροτούσε για αρκετά λεπτά της ώρας. Ανάμεσά τους και το ζεύγος Γιώργου και Λένας Σαββίδη από τη Θεσσαλονίκη. Ο διακεκριμένος καθηγητής φιλολογίας ήταν προσωπικός φίλος του Σεφέρη και ένας από τους ανθρώπους που σύστησε τη Θεσσαλονίκη στον νομπελίστα λογοτέχνη.
Η τελετή αναγόρευσης στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ
Λίγες εβδομάδες αργότερα, στις 23 Ιανουαρίου 1964, μετά από πρόταση του Λίνου Πολίτη -πληροφορίες τον θέλουν να ήταν συμμαθητής και φίλος του αδερφού του Σεφέρη, Άγγελου-, καθηγητή και μελετητή της ιστορίας της νεοελληνικής λογοτεχνίας και του επίσης πανεπιστημιακού Βασίλη Τατάκη, το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης αποφάσισε ομόφωνα να του απονείμει τον τίτλο του επίτιμου διδάκτορα.
Η Θεσσαλονίκη ήταν η πρώτη πόλη που επισκέφτηκε ο Σεφέρης μετά την απονομή του Νόμπελ Λογοτεχνίας. Η τελετή ορίστηκε για την Πέμπτη 16 Απριλίου 1964. Ο Σεφέρης και η σύζυγός του, Μαρώ, έφτασαν στις 14 Απριλίου και κατέλυσαν στο ιστορικό ξενοδοχείο Μεντιτερανέ στην παλιά παραλία - σύμβολο της προπολεμικής Θεσσαλονίκης, με το όνομα «Ολύμπιον Μέγαρον της Μεσογείου», που κατεδαφίστηκε το 1978 όταν λαβώθηκε από τα φονικά 6,5 Ρίχτερ.
Το ζεύγος Γιώργου και Λένας Σαββίδη ήταν συνεχώς μαζί τους, στις επίσημες και ανεπίσημες επαφές και συναντήσεις τους. Την επόμενη μέρα, Τετάρτη 15 Απριλίου 1964 οι καθηγητές της Φιλοσοφικής Σχολής παρέθεσαν δείπνο στο ζεύγος Σεφέρη στο εστιατόριο Κρικέλας.
«Ήταν μια μεγάλη τιμή για την πόλη, για το πανεπιστήμιό της, για τον κόσμο της λογοτεχνίας», λέει στη Voria.gr ο καθηγητής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στο ΑΠΘ, Λάμπρος Βαρελάς, ο οποίος έχει ανατρέξει σε αρχεία εφημερίδων, σε ιστορικές πηγές και έχει μελετήσει όσο κανείς άλλος την εκδήλωση της αναγόρευσης του νομπελίστα ποιητή σε επίτιμο διδάκτορα της Φιλοσοφικής Σχολής.
Μάλιστα, όταν τον Φεβρουάριο του 2019 το Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών του ΑΠΘ φιλοξένησε τη μεγάλη έκθεση «Γιώργος Σεφέρης. Όταν το φως χορεύει, μιλώ δίκαια», ο κ. Βαρελάς έδωσε μια ενδιαφέρουσα διάλεξη για την επιτιμοποίηση.
Τον έπαινο απένειμε το 1964 στον Σεφέρη ο κοσμήτορας της Φιλοσοφικής, καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας και πρωτοπόρος στην αρχαιολογική έρευνα στη Μακεδονία και στη Θράκη, Γεώργιος Μπακαλάκης, και την εισήγηση έκανε ο Λίνος Πολίτης.
Η ομιλία του Σεφέρη περιστράφηκε γύρω από τη γλώσσα στην ποίηση και κυκλοφόρησε σε έναν μικρό τόμο, σε 3.000 αντίτυπα, που είναι πλέον εξαντλημένος.
Στο κατάμεστο από καθηγητές, φοιτητές, ανθρώπους των γραμμάτων και του πολιτισμού αμφιθέατρο της Παλιάς Φιλοσοφικής Σχολής ο Γιώργος Σεφέρης είπε πως ο ποιητής ενός έθνους λειτουργεί ως φορτιστής, που απορροφά όλα τα ερεθίσματα.
Ο Λάμπρος Βαζαίος, φοιτητής τότε στο 5ο έτος της Ιατρικής Σχολής (και μετέπειτα ένας από τους πιο γνωστούς καθηγητές Ουρολογίας στο πανεπιστήμιο Αθηνών) ήταν από τους πρώτους που έσπευσαν να βρουν μια καλή θέση στην αίθουσα.
«Πήγαμε όλοι εκείνο το πρωί, στριμωχτήκαμε και τον ακούσαμε, με μεγάλη προσοχή, όπως ταίριαζε στον θαυμασμό και τον σεβασμό που νιώθαμε για τον ομιλητή. Δεν θυμάμαι πια τον λόγο του, θυμάμαι μόνο πως όλους μας άγγιξε. Όλοι όσοι τον είχαμε ακολουθήσει διαβάζοντάς τον και κυρίως ακούγοντας τα πρώτα ποιήματα του μελοποιημένα από τον Μίκη χαρήκαμε τη ζωντανή παρουσία ως ομιλητή πια. Δεν ήταν μικρό πράγμα ένα Ελληνικό Νόμπελ στο βήμα», θυμάται.
Περιγράφοντας στη Voria.gr εκείνη την ημέρα, ο κ. Βαζαίος αναφέρει πως ο Σεφέρης ήταν «βαρύς και αγέλαστος κι ένιωσα πως υπήρχε μια αντίφαση ανάμεσα στη λυρικότητα και την τρυφερότητα της ποίησής του και στο απόμακρο του χαρακτήρα. Ο θηριώδης σωματότυπός του δεν τον βοηθούσε να είναι ελκυστικός, ενώ χωρίς να το θέλει έμοιαζε αντικοινωνικός και σαν να έκανε αγγαρεία εκείνη τη στιγμή».
Ο νεαρός φοιτητής της Ιατρικής, λάτρης της ποίησης του Νομπελίστα, επιχείρησε να τον πλησιάσει: «Βρεθήκαμε συμπτωματικά δίπλα-δίπλα στην έξοδο ο ποιητής και εγώ, μετά το τέλος της τελετής. Εκείνος άρχισε να κατεβαίνει τα σκαλιά μουτρωμένος, μάλλον δυσκίνητος στο μπράτσο της Μαρώς, και δεν απάντησε σε κανέναν χαιρετισμό ούτε με νεύμα ούτε ακόμη με μορφασμό. Με απώθησε από την αρχή, δείχνοντας -χωρίς ίσως να το θέλει- ότι μου έκανε παραχώρηση ή ότι όλη η υπόθεση ήταν αγγαρεία γι’ αυτόν».
Και συνεχίζει ο κ. Βαζαίος την αφήγηση: «Ο γνωστός σε όλους μας συμπαθέστατος κουλουρτζής της εισόδου του κτηρίου είχε την... έμπνευση να του προσφέρει ένα κουλούρι. Ήμουν ακριβώς δίπλα του και κοντοστάθηκα παρατηρώντας την ενοχλημένη έκφραση άρνησης στο πλατύ, μάλλον πλαδαρό πρόσωπο του Σεφέρη, με τα χοντρά γυαλιά. Προχώρησε ο ποιητής, κατέβηκε αμίλητος τα υπόλοιπα σκαλιά, προχωρήσαμε και εμείς όλοι, αμίλητος και ανέκφραστος εκείνος, μπήκε με τη Μαρώ στο αυτοκίνητο που τον περίμενε κι ο πωλητής έμεινε με το κουλούρι στο χέρι».
Ο Πεντζίκης και η επίσκεψη στις εκκλησίες με τα κοτέτσια στη Βέροια
Τις επόμενες δύο μέρες ο Γιώργος και η Μαρώ Σεφέρη έμειναν στη Θεσσαλονίκη και απόλαυσαν την παρέα των φίλων τους, κυρίως του ζεύγους Σαββίδη, του Μανόλη Ανδρόνικου, του ποιητή Τάκη Βαρβιτσιώτη, του πεζογράφου και ποιητή Νίκου Γαβριήλ Πεντζίκη.
Την Παρασκευή 17 Απριλίου 1964 ο Σεφέρης, ο Γιώργος Σαββίδης και ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης πήγαν μια εκδρομή στη Βέροια και στη Νάουσα.
Κατά την επίσκεψή τους στον ναό Αγίων Κηρύκου και Ιουλίττας έκπληκτος ο Σεφέρης είδε πως στο προαύλιο υπήρχε ένα κοτέτσι με μεγάλο αριθμό πουλερικών, ενώ σε εκείνον της Παναγίας Ευαγγελίστριας -αμφότεροι του 14ου αιώνα- εντόπισαν στο εσωτερικό του άχρηστα ξύλα, λεμόνια, κρεμμύδια και άλλα ζαρζαβατικά.
Χρόνια μετά, ο Πεντζίκης περιέγραψε πως ο Σεφέρης δυσανασχέτησε, προφασίστηκε πως ζαλίστηκε, βγήκε έξω και ζήτησε να πιουν ένα αναψυκτικό.
Στην ογκώδη βιογραφία του Σεφέρη, την οποία έγραψε -μετά από σχεδόν 40 χρόνια μελέτης- ο Βρετανός ελληνιστής Ρόντρικ Μπίτον, με τίτλο «Γιώργος Σεφέρης. Περιμένοντας τον άγγελο», αναφέρει πως η ταραχή του ποιητή οφειλόταν πιθανόν στη σύγκριση που έκανε μεταξύ των ναών του δυτικού κόσμου και την κατάσταση των βυζαντινών εκκλησιών της Βέροιας.
Η δωρεά του Σεφέρη στο ΑΠΘ που χρόνια τώρα αναζητείται
Την Κυριακή 19 Απριλίου, τελευταία μέρα της παραμονής του Γιώργου Σεφέρη στη Θεσσαλονίκη, ο καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας, Ιωάννης Κακριδής, τον κάλεσε να δώσει διάλεξη σε φοιτητές, στη Φοιτητική Εστία Αρρένων (σημερινή Α΄ Φοιτητική Εστία στις Σαράντα Εκκλησιές).
Η διάλεξη ήταν προγραμματισμένη για τις 12 το μεσημέρι, αλλά στην αίθουσα εκδηλώσεων της Εστίας δεν έπεφτε καρφίτσα από τις 10 το πρωί. Η προσέλευση ξεπέρασε κάθε πρόβλεψη. Φοιτητές από όλες τις σχολές είχαν πιάσει θέση για να ακούσουν τον Σεφέρη και να συζητήσουν μαζί του.
Ο Σταύρος Καλαϊτζόγλου, φοιτητής φιλολογίας, τον ρώτησε τι είναι η ποίηση και ο Σεφέρης απάντησε πως η ποίηση, όπως λέει και το όνομά της, που προέρχεται από το ρήμα ποιέω-ποιώ, είναι 80% δουλειά και 20% έμπνευση.
Μετά το τέλος της εκδήλωσης ο Σεφέρης ανακοίνωσε στον πρόεδρο της Φοιτητικής Εστίας, καθηγητή Μετεωρολογίας και Κλιματολογίας στη Φυσικομαθηματική Σχολή του ΑΠΘ, Βασίλη Κυριαζόπουλο, πως θα δωρίσει στη βιβλιοθήκη της Εστίας κάποια βιβλία.
Ο Σεφέρης «εδήλωσεν εις τον πρόεδρον της 'Εστίας' καθηγητήν κ. Κυριαζόπουλον, ότι προτίθεται να δωρίση εις την βιβλιοθήκην την νομικήν βιβλιοθήκην του, μετά μέρους της λογοτεχνικής του βιβλιοθήκης», έγραψαν οι εφημερίδες της εποχής.
Η δωρεά έγινε, μάλιστα ο καθηγητής Λάμπρος Βαρελάς βρήκε στο παρελθόν κάποια περιοδικά και βιβλία στη βιβλιοθήκη της Εστίας, σήμερα όμως αυτά δεν εντοπίζονται. Το γεγονός ότι οι φοιτητικές εστίες ανήκαν για χρόνια στο Εθνικό Ίδρυμα Νεότητας δυσκόλευε την αναζήτηση, καθώς δεν ήταν εύκολη η πρόσβαση στη βιβλιοθήκη.
Τα βιβλία λανθάνουν ως σήμερα κι είναι κρίμα να μη βρεθούν, καθώς αποτελούν έναν σπουδαίο θησαυρό για το ΑΠΘ, ένα πολύτιμο εργαλείο για τους φοιτητές του, ένα τεκμήριο για τους μελετητές της εργογραφίας του Γιώργου Σεφέρη.