Το ρολόι στη Στοά Μαλακοπής που κόλλησε στην ώρα 11:06 -την ώρα του καταστροφικού σεισμού 6,5 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ της 20ής Ιουνίου του 1978- μία ανύπαρκτη, πια, οκταώροφη πολυκατοικία στην πλατεία Ιπποδρομίου, πολλά κατεστραμμένα σπίτια, 49 νεκροί, χιλιάδες άστεγοι.
Πολλά μπορεί κανείς να θυμηθεί για τη νύχτα που στιγμάτισε τη ζωή χιλιάδων ανθρώπων, αλλά και για αυτές που ακολούθησαν. Αναμφίβολα, όμως, οι τραγικές στιγμές συνοδεύτηκαν από ορισμένες ιστορίες που αφορούσαν προτάσεις διαχείρισης της κρίσης που έμειναν στην ιστορία για το πόσο παράδοξες και γλαφυρές ήταν.
Πρωταγωνιστικό ρόλο στη μετασεισμική Θεσσαλονίκη έπαιξε και ένα πρόσωπο το όνομα του οποίου έμελλε να μείνει για πολλά χρόνια ακόμα στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων, αλλά και στο μυαλό των Θεσσαλονικέων, ο αείμνηστος σεισμολόγος, καθηγητής στο ΑΠΘ, Βασίλης Παπαζάχος.
Τις μνήμες του από εκείνες τις ημέρες μετέφερε στον γιο του, Κώστα Παπαζάχο, που είναι καθηγητής Φυσικής της Λιθόσφαιρας, Σεισμολογίας και Εφαρμοσμένης Γεωφυσικής, αλλά και διευθυντής του εργαστηρίου Γεωφυσικής του ΑΠΘ, και ο ίδιος με τη σειρά του συνομίλησε με τη Voria.gr ενθυμούμενος ξανά τον πατέρα του.
Ο Βασίλης Παπαζάχος είχε εκλεγεί τακτικός καθηγητής στο τμήμα Γεωλογίας το οποίο αποφάσισε να δημιουργήσει έδρα Σεισμολογίας έναν χρόνο περίπου πριν την καταστροφική νύχτα της 20ής Ιουνίου 1978. Είχε από σύμπτωση έρθει στη Θεσσαλονίκη και προσπαθούσε να δημιουργήσει τις πρώτες υποδομές για την παρακολούθηση της σεισμικότητας. Είχαν ξεκινήσει τα πρώτα μαθήματα και σε λιγότερο από έναν χρόνο βρέθηκε μπροστά σε ένα πολύ σημαντικό σεισμικό γεγονός.
Ο Βασίλης Παπαζάχος είχε καταγωγή από την ορεινή Καρδίτσα, αλλά είχε περάσει από το Γεωδυναμικό Ινστιτούτο όπου ήταν ερευνητής πριν έρθει στη Θεσσαλονίκη. Όταν ήρθε από την Αμερική είχε ήδη την εμπειρία γιατί είχε στήσει το πρώτο δίκτυο σεισμογράφων στην Ελλάδα, όντας ερευνητής του Γεωδυναμικού Ινστιτούτου.
Δεν υπήρχε άλλο δίκτυο, το 1978 οι σεισμογράφοι κατέγραφαν σε χαρτιά και αυτά ήταν τοπικοί παρατηρητές, ενώ η ανάληση του σεισμού γινόταν μία εβδομάδα μετά στο Αστεροσκοπείο. Όταν έγινε ο σεισμός στη Θεσσαλονίκης οι επιστήμονες κινούνταν στα τυφλά και δεν μπορούσαν να γνωρίζουν με ακρίβεια το επίκεντρό του, αλλά ούτε και λεπτομέρειες για την εξέλιξη της σεισμικής ακολουθίας.
Ο Καραμανλής και οι συσκέψεις με τους επιστήμονες
Λίγες ημέρες μετά τον πρώτο σεισμό είχε έρθει στη Θεσσαλονίκη ο τότε πρωθυπουργός της χώρας, Κωνσταντίνος Καραμανλής, ο οποίος είχε συναντηθεί με μία επιτροπή καθηγητών από το Πολυτεχνείο, αλλά και τον Βασίλη Παπαζάχο, και κατανόησε την ανάγκη η χώρα να αποκτήσει ένα πιο σύγχρονο σεισμομετρικό δίκτυο. Προτάθηκε να δημιουργηθεί ένα δίκτυο στο ΑΠΘ, ένας σταθμός που ακόμα και σήμερα βρίσκεται στις 40 Εκκλησιές.
Αυτό επιτεύχθηκε και μέσω της συνδρομής του Τύπου. Υπάρχει ένα άρθρο του δημοσιογράφου Παντελή Σαββίδη στην εφημερίδα «Θεσσαλονίκη» με τίτλο «Ξεχάσατε “κάτι” κύριε Καραμανλή» που αποτέλεσε και αυτό μία μορφή πίεσης των μέσων και ο Καραμανλής ενέκρινε τη χρηματοδότηση για τη δημιουργία του Σταθμού. Τότε ξεκίνησε το πρώτο τηλεμετρικό δίκτυο που επέτρεπε να καταγράφονται τα σήματα από τους περιφερειακούς σταθμούς σε έναν κεντρικό.
Όταν είπαν στον Καραμανλή να εκκενώσει τη Θεσσαλονίκη
Λίγο μετά τον μεγάλο σεισμό ακολούθησε έναν ισχυρός μετασεισμός, δυτικά από τη λίμνη του Λαγκαδά και αρκετά πιο κοντά στη Θεσσαλονίκη, ταρακουνώντας την αρκετά, στις 5 Ιουλίου. Τότε κάποιοι εισηγήθηκαν στον Καραμανλή να εκκενωθεί η Θεσσαλονίκη, αλλά προτίμησε να μιλήσει πρώτα με τον Βασίλη Παπαζάχο καθώς και με τους υπόλοιπους καθηγητές της Πολυτεχνικής Σχολής, ζητώντας τη γνώμη τους.
Οι καθηγητές τού εξήγησαν πως οι μετασεισμοί αυτοί είναι ένα συχνό φαινόμενο στην ευρύτερη περιοχή ενός ρήγματος, ενώ παράλληλα του είπαν πως δεν υπήρχε κανένα παγκόσμιο προηγούμενο εκκένωσης ολόκληρης πόλης μόνο και μόνο για κάποιον τέτοιο σεισμό. Του ανέφεραν χαρακτηριστικά πως οι παρενέργειες και οι επιπτώσεις από την εκκένωση της πόλης ενδέχετο να είναι πολλαπλάσιες από τις επιπτώσεις που θα είχε κάποιος συνεχόμενος σεισμός. Έτσι, ο τότε πρωθυπουργός πείσθηκε να μην προχωρήσει σε κάποιες εισηγήσεις και δεν έγινε ποτέ η εκκένωση της πόλης. Ο Βασίλης Παπαζάχος θυμάται στο βιβλίο του «Ταξίδι στο Παρελθόν μου»: «Ο Καραμανλής με κάλεσε τότε και μου είπε ότι αυτός θα αναλάβει τη σχετική πολιτική απόφαση, αλλά ήθελε πρώτα τη γνώμη μου. Του είπα ότι δεν πρέπει να εκδώσει τέτοια ανακοίνωση γιατί η διεθνής σχετική εμπειρία δείχνει ότι τέτοιες ανακοινώσεις έχουν συνήθως μεγαλύτερες αρνητικές κοινωνικές συνέπειες απ’ ό,τι οι συνέπειες ενός ισχυρού σεισμού. Του ανέφερα επίσης ότι από τις μέχρι τώρα καταγραφές (από τον φορητό σεισμογράφο των Σαράντα Εκκλησιών) προκύπτει ότι η μετασεισμική ακολουθία εξελίσσεται ομαλά, δηλαδή η συχνότητα των μετασεισμών φθίνει με τον χρόνο (νόμος Omori) και παραμένει σταθερό το μέσο μέγεθος (κανόνας Lomnitz) όπως αναμένεται. Συνομίλησε κατόπιν και με τους υπουργούς Δημοσίων Έργων (Ν. Ζαρντινίδη) και Βορείου Ελλάδος (Ν. Μάρτη) και αποφάσισε να μην εκδώσει την ανακοίνωση».
Λειτουργεί η φύση όπως ο θερμοσίφωνας!;
Εκτός από τη συζήτηση για την πιθανή εκκένωση της πόλης, λίγο καιρό πριν είχε προηγηθεί και μία αρκετά παράδοξη πρόταση που κατέδειξε τελικά ότι η εμπλοκή των ειδικών οδήγησε στο να παρθεί μία σωστή απόφαση Πολιτικής Προστασίας και να αποφευχθούν οι γραφικότητες.
Συγκεκριμένα, η υπόθεση αυτή αφορούσε μία γνώμη που είχε εκφράσει ένας ειδικός περίπου λίγες ημέρες μετά τον κύριο σεισμό. Συγκεκριμένα είχε πει πως έπρεπε να πραγματοποιηθεί μία σειρά από γεωτρήσεις στην περιοχή της Μυγδονίας οι οποίες θα εκτόνωναν τη σεισμική ενέργεια και θα μείωναν την πιθανότητα να γίνει κάποιος ισχυρός σεισμός, μία πρόταση η χρηματοδότηση της οποίας εξεταζόταν σοβαρά. Όμως, οι γνωματεύσεις των καθηγητών Γεωλογίας οδήγησαν στο να αποφευχθεί μία τέτοια κίνηση. Αυτό περιγράφει με γλαφυρό τρόπο και ο Βασίλης Παπαζάχος. «Πήγα και στη σύσκεψη μετείχαν οι υπουργοί Ν. Ζαρντινίδης και Ν. Μάρτης και οι καθηγητές Γ. Πενέλης, Κ. Σολδάτος και εγώ. Ο Ζαρντινίδης πήρε πρώτα τον λόγο και είπε ότι στη διπλανή αίθουσα ήταν ένας ειδικός επιστήμονας, ο οποίος αναλαμβάνει να κάνει βαθιές γεωτρήσεις (με αντίστοιχη αμοιβή προφανώς) στην πλειόσειστη περιοχή του σεισμού (λίμνες Βόλβης και Λαγκαδά), ώστε να εκτονωθεί η κατάσταση και να σταματήσουν οι σεισμοί. Εμείς οι καθηγητές γελάσαμε, αλλά ο υπουργός μάς είπε ότι αυτός όφειλε να μας ενημερώσει και μας παρακάλεσε να ακούσουμε τον επιστήμονα. Πράγματι, τον έφερε στην αίθουσα της σύσκεψης και απάντησε με αοριστίες στις ερωτήσεις μας. Η συζήτηση έλαβε κωμικό χαρακτήρα, γιατί σε ερώτηση του καθηγητή Σολδάτου αν η φύση λειτουργεί όπως ο θερμοσίφωνας ο “επιστήμονας” απάντησε σχεδόν ναι! Ο υπουργός μάς ζήτησε να δώσουμε και γραπτώς τη γνώμη μας, πράγμα που κάναμε, και η προσπάθεια “εκτόνωσης της σεισμικής ενέργειας” έληξε ευτυχώς με τον τρόπο αυτό».
Οι εφημερίδες έδιναν μέρα με τη μέρα το κλίμα της εποχής αφιερώνοντας δεκάδες πρωτοσέλιδα και αρκετές σελίδες, ενημερώνοντας για τις συνθήκες, τα ονόματα των νεκρών αλλά και τις συνθήκες διαβίωσης, μετρώντας τις ζημιές και ασκώντας κριτική. Πολλά πρωτοσέλιδα μετέφεραν τον φόβο των ανθρώπων να ξαναμπούν στα σπίτια τους για πολύ καιρό.
Ο Βασίλης Παπαζάχος, που έφυγε από τη ζωή τον περασμένο νοέμβριο σε ηλικία 92 χρόνων, είχε γράψει πως «η γένεση του καταστρεπτικού σεισμού είχε και θετικές συνέπειες, μεταξύ των οποίων είναι η δημιουργία του δικτύου σεισμογράφων του ΑΠΘ, η γένεση του Ινστιτούτου Τεχνικής Σεισμολογίας και Αντισεισμικών Κατασκευών ως πρώτο εθνικό κέντρο διεπιστημονικής έρευνας σε θέματα σεισμών και η ανάπτυξη της έρευνας πάνω σε θέματα όπως τη σεισμική επικινδυνότητα και την πρόγνωση των σεισμών στο Εργαστήριο Γεωφυσικής του ΑΠΘ». Πολλά πράγματα που αφορούσαν τους σεισμούς ανακαλύφθηκαν εκείνο το καλοκαίρι, όπως η κατηγοριοποίηση των σπιτιών στα λεγόμενα κίτρινα, πορτοκαλί, κόκκινα και πράσινα -ανάλογα με το επίπεδο βλαβών-, που θεμελιώθηκε τότε σε συνεργασία με μηχανικούς οι οποίοι είχαν έρθει από τη Ρουμανία.
*Οι φωτογραφίες προέρχονται από το αρχειακό υλικό των εφημερίδων Μακεδονία, Καθημερινή, Ελευθεροτυπία, από το αρχείο του καθηγητή Σολδάτου αλλά και από ανάρτηση του κ. Σαββίδη