Κάπου στη δυτική Θεσσαλονίκη, στην περιοχή της Πολίχνης, στέκουν κάποιες βυζαντινές και μεταβυζαντινές... σοφές μηχανές, ή όπως είναι γνωστοί, οι νερόμυλοι.
Η Πολίχνη πρωτοκατοικήθηκε το 1917 από Εβραίους Θεσσαλονικείς που επλήγησαν από τη μεγάλη πυρκαγιά της πόλης. Το 1919 αποτέλεσε τόπο μόνιμης εγκατάστασης προσφύγων, προερχόμενων από τη Θράκη, τη Μικρά Ασία, τον Πόντο και τον Καύκασο. Μέχρι το 1944 αποτελούσε συνοικισμό του όμορου δήμου της Σταυρούπολης, οπότε και αποσπάσθηκε και ονομαζόταν «Καρα-ϊσιν» και μετεξελίχθηκε σε ανεξάρτητη κοινότητα με το όνομα Πολίχνη. Στα όρια του Δήμου έχουν εντοπισθεί η «Τούμπα του Λεμπέτ» (προϊστορικός οικισμός, με μεγάλη διάρκεια ζωής ήδη από την Εποχή του Χαλκού) και η «Τράπεζα του Λεμπέτ». Η ζωή στην Πολίχνη δεν σταμάτησε στο πέρασμα των χρόνων και των αιώνων και μνημεία αυτής της διαχρονίας αποτελούν οι Βυζαντινοί Νερόμυλοι, που βρίσκονται στο Μυλοτόπι.
Στο Μυλοτόπι σώζονται σήμερα έξι νερόμυλοι, οι οποίοι βρίσκονται στον Συνοικισμό Μετεώρων, κοντά στην Περιφερειακή Οδό. Οι τέσσερις από αυτούς είναι Βυζαντινών χρόνων και οι άλλοι δύο Μεταβυζαντινοί. Μάλιστα, ένας από αυτούς λειτουργούσε μέχρι και τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, εξασφαλίζοντας στον ντόπιο πληθυσμό αλεύρι, απαραίτητο για την επιβίωσή τους στα δύσκολα κατοχικά χρόνια, ενώ ένας δεύτερος μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα.
Οι υδρόμυλοι αποτελούσαν την πιο διαδεδομένη μηχανή των βυζαντινών και μεταβυζαντινών χρόνων, που αντικατέστησε τη βαριά χειρωνακτική εργασία. Κατείχαν πρωτεύουσα σημασία στο βυζαντινό οικονομικό σύστημα, δεδομένου ότι αποτελούσαν τη βάση της πρωτογενούς παραγωγής και εισέφεραν σημαντικά φορολογικά έσοδα στα κρατικά ταμεία.
Επιπρόσθετα οι μύλοι που ανήκουν σε κοινό μυλοτόπι δουλεύουν απολύτως οικολογικά, δίνοντας νερό ο ένας στον άλλο. Το γεγονός αυτό ήταν σημαντικό ακόμη και για τα βυζαντινά χρόνια, μιας και το ενεργειακό πρόβλημα πλησίον και εντός των αστικών κέντρων ήταν από τότε υπαρκτό.
O νερόμυλος είναι μια σοφή στη σύλληψή της μηχανή, με απλή κτηριολογική δομή και εξοπλισμό. Η λειτουργία τους ήταν απλή, φιλική στο περιβάλλον και απαιτούσε διπλή παροχή νερού.
Βάσει των αρχαιολογικών δεδομένων, όπως λέει η αρχαιολόγος και προϊσταμένη του τμήματος Επικοινωνίας και Δημοσίων Σχέσεων του δήμου Παύλου Μελά, Mαρία Συμαλίδου, και οι άλλοι τέσσερις νερόμυλοι λειτούργησαν μέχρι το τέλος του 19ου. Οι νερόμυλοι εντοπίστηκαν το 1981. Οι ανασκαφές ξεκίνησαν τον Μάρτιο του 1996 σε τρεις από τους υδρόμυλους και ολοκληρώθηκαν τον Σεπτέμβρη του ίδιου έτους.
Όπως σε όλες τις προνομιούχες περιοχές έτσι και στην Πολίχνη, η λειτουργία των υδρόμυλων ήταν συνεχής. Οι περιοχές αυτές χαρακτηρίστηκαν ως Μυλοτόπια. Οι μύλοι που χτίστηκαν από τον 13ο ως τον 17ο αιώνα εξακολουθούσαν να λειτουργούν ως τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα. Οι ανασκαφές έφεραν στο φως στρώματα και ευρήματα της εποχής της Τουρκοκρατίας και των νεότερων χρόνων. Παράλληλα βοηθητικοί χώροι, χτισμένοι με σύγχρονα υλικά, συμπληρώνουν τις παλιότερες κατασκευές.
Εκτός από τους έξι νερόμυλους εντοπίστηκε προς την περιοχή του Λαγκαδά ακόμα ένας νερόμυλος με ίδια τεχνοτροπία και έτσι κρίθηκε πως υπήρχε σύνδεση.
Όπως λέει η κ. Συμαλίδου, «οι κάτοικοι του δήμου περιγράφουν ζωηρότατα τη λειτουργία των νερόμυλων μέχρι το 1944. Με μουλάρια ή κάρα μετέφεραν το σιτάρι στον μύλο, ακολουθώντας ειδικά διαμορφωμένα μονοπάτια. Ο μυλωνάς πληρωνόταν σε είδος, μετά από κατ΄ιδίαν συμφωνία. Οι ώρες της αναμονής έως την ολοκλήρωση της άλεσης αποτελούσαν ευκαιρίες για κοινωνική συναναστοφή. Οι ίδιοι αυτοί μύλοι, κατά την διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου τροφοδότησαν, υπό καθεστώς φόβου και πείνας, με αλεύρι τον ντόπιο πληθυσμό». Ο παραχείμαρρος Ξηροπόταμος συγκέντρωνε τα νερά από τα υψώματα της περιοχής και αξιοποιούνταν υδροδυναμικά κατά τα βυζαντινά χρόνια, εφόσον χρησίμευε για την κίνηση των υδρόμυλων στην περιοχή της Πολίχνης.
Το 1995 ο τότε δήμος Πολίχνης σε συνεργασία με την 9η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κατέθεσε στον Οργανισμό Πολιτιστικής Πρωτεύουσας προμελέτη, συνολικού προϋπολογισμού 316.000.000 δρχ. για τη διάσωσή τους, καθώς και με σκοπό να δημιουργηθεί αρχαιολογικό πάρκο και χώρος αναψυχής γύρω από τους νερόμυλους, περιορίζοντας αρχικά ως επίκεντρο των εργασιών τους τρεις νερόμυλους. Η ανασκαφή έγινε σε μια έκταση 300 τμ περίπου και άρχισε από τον μύλο νούμερο 6, ο οποίος καθαρίστηκε και αποκαλύφθηκε ο υδατόπυργος, κτισμένος με αργούς λίθους με παρεμβολή πλίνθων και ισχυρό ασβεστοκονίαμα, ενώ οι οπές στην τοιχοδομία του δηλώνουν την ύπαρξη ξυλοδεσίας.
Παρότι η περιοχή των Βυζαντινών νερόμυλων είχε επιβαρυνθεί στο παρελθόν από μπάζα, απορρίμματα, καταπατήσεις δημοτικής γης και αυθαίρετες οικιστικές επεκτάσεις, παραμένει ένας χώρος που αποτελεί σημείο αναφοράς για το δήμο Πολίχνης και για όλη τη Θεσσαλονίκη, καθώς είναι κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς της πόλης. Μάλιστα, στη ρεματιά και στον βιότοπο βρίσκουν καταφύγιο σπάνια είδη, ενώ υπάρχουν καταγεγραμμένα 194 διαφορετικά αυτοφυή φυτά.
«Στον χώρο υπάρχει σήμερα ένα αναψυκτήριο αλλά και ένα θέατρο -που έγινε το 2008-, το Ανοιχτό Θέατρο Βυζαντινών Νερόμυλων Πολίχνης, όπου φιλοξενεί μεγάλες συναυλίες το καλοκαίρι στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Βυζαντινών Νερόμυλων, αλλά και ένας μεγάλος χώρος πρασίνου, στον οποίο γίνονται ξεναγήσεις. Οι ξεναγήσεις αφορούν είτε σε σχολεία είτε σε πολίτες μέσω ενός προγράμματος υπό τον συντονισμό του τμήματος Πολιτισμού του δήμου τον Μάιο και τον Ιούνιο. Στο σημείο υπάρχει και ένας μικρός εκθεσιακός χώρος όπου φιλοξενεί τεκμήρια με φωτογραφίες και μακέτες για το πώς ήταν», λέει ο Στάθης Αναστασιάδης, προϊστάμενος Διεύθυνσης Παιδείας-Αθλητισμού-Πολιτισμού του δήμου Παύλου Μελά.
«Το περασμένο καλοκαίρι θα γινόταν κάποιες εργασίες στο θέατρο αλλά λόγω της μεγάλης πλημμύρας, δεν έγιναν και έτσι αναμένεται να πραγματοποιηθούν φέτος», σχολίασε ο κ. Αναστασιάδης.
*Τις φωτογραφίες παραχώρησε στη Voria.gr ο κ. Αναστασιάδης