Στους τοίχους αντηχούν ακόμη οι φωνές των κρατούμενων, το αίμα τους έχει ποτίσει το χώμα και βλέμματα απορίας και αδικίας πλανώνται στον χώρο. Το φρούριο των Παλαιολόγων, που μετέτρεψαν σε κάτεργο οι Οθωμανοί, έγινε μια από τις σκληρότερες φυλακές της σύγχρονης ιστορίας. Στο Γεντί Κουλέ φυλακίστηκαν σκληροί κακοποιοί και αργότερα εκεί εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς πατριώτες που δέχτηκαν τη σφαίρα για την πατρίδα, αλλά και πολιτικοί κρατούμενοι που καταδικάστηκαν στην έσχατη των ποινών από τα έκτακτα στρατοδικεία την περίοδο 1946-1950, μέσα στο βαρύ κλίμα του Εμφυλίου Πολέμου.
Οι φωνές και τα ουρλιαχτά των κρατούμενων ακουγόταν έξω από τα ψηλά τείχη με τους επτά πύργους που έδωσαν το όνομά τους στον χώρο. Επταπύργιο ή Γεντί Κουλέ, ένας τόπος μνήμης και μαρτυρίας με την κυριολεκτική και τη μεταφορική έννοια του όρου.
Την περίοδο 1946-1950 εκατοντάδες άνθρωποι κάθε ηλικίας μεταφέρθηκαν εκεί με αποφάσεις έκτακτων στρατοδικείων και βαριές καταδίκες για τις πολιτικές τους θέσεις. Στις φυλακές υψίστης ασφαλείας η τιμωρία ήταν πολύ σκληρή: δεν έβλεπαν τον ήλιο, δεν ένιωθαν τον αέρα, συχνά δεν είχαν ρεύμα και νερό, στοιβάζονταν 40-45 άτομα σε στενούς θαλάμους και το Γεντί Κουλέ έφτασε να έχει 665 άτομα -η χωρητικότητά του ήταν για 300- με τους 571 από αυτούς να είναι πολιτικοί κρατούμενοι.
Τους εκατοντάδες εκτελεσθέντες με αποφάσεις των έκτακτων στρατοδικείων την περίοδο 1946-1950, ανθρώπους που δικάστηκαν και τιμωρήθηκαν για τις πολιτικές τους θέσεις, αφήνοντας την τελευταία τους πνοή έξω από τα βυζαντινά τείχη, τιμά το ΚΚΕ, με ένα μνημείο που θα στήσει στο Επταπύργιο.
Σύμφωνα με την πρόταση που κατατέθηκε εκ μέρους του κόμματος από την αρχιτέκτονα μηχανικό, Κέλλυ Παπαϊωάννου και εγκρίθηκε από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο, την περασμένη εβδομάδα, το μνημείο θα αποτελέσει σημείο μνήμης, υπενθύμισης, αναμόχλευσης αυτής της μαύρης σελίδας της ιστορίας, όπου ένα βυζαντινό τοπόσημο μετατράπηκε σε κολαστήριο.
«Το ΚΚΕ μετρά πολλούς συντρόφους νεκρούς στο Γεντί Κουλέ, κοντά στους 400, οι οποίοι εκτελέστηκαν στους τοίχους και θέλει να στήσει στον χώρο ένα μνημείο αντάξιο της θυσίας και των ηρωικών αγώνων του λαού», δήλωσε στη Voria, η κ. Παπαϊωάννου, υπενθυμίζοντας ότι αντίστοιχα μνημεία έχουν γίνει στη Γυάρο και στη Μακρόνησο, ενώ στις αρχές Ιουλίου ολοκληρώθηκε ο καλλιτεχνικός διαγωνισμός για ένα ακόμη στο Λαζαρέτο της Κέρκυρας
Η πρόταση του γλύπτη Άγγελου Βλάσση
Το ΚΚΕ απευθύνθηκε σε εικαστικούς, μέλη του Εικαστικού Επιμελητηρίου Ελλάδος, οι οποίοι και κατέθεσαν την πρότασή τους για το μνημείο στο Επταπύργιο.
Πρώτη στον καλλιτεχνικό διαγωνισμό ήταν αυτή του γλύπτη Άγγελου Βλάσση, ο οποίος έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με το ανάγλυφο και έχει φιλοτεχνήσει πολλά μνημεία, με θέματα που αναφέρονται στην εθνική αντίσταση, το εργατικό κίνημα και τον αντιδικτατορικό αγώνα, με εμφανή στοιχεία συμβολισμού. Άλλωστε και ο ίδιος ως μέλος της ΕΦΕΕ (Εθνική Φοιτητική Ένωση Ελλάδος), συνελήφθη και φυλακίστηκε για την αντιδικτατορική δράση του. Η γλυπτική τέχνη του Βλάσση χαρακτηρίζεται από λιτότητα, αυστηρότητα και παραστατικότητα.
Το όλο έργο που θα τοποθετηθεί σε σημείο, το οποίο θα αποφασίσουν από κοινού το υπουργείο Πολιτισμού και το ΚΚΕ, έξω από τα τείχη, αποτελείται από τρία διακριτά μέρη: μια γλυπτική σύνθεση, ένα σύνολο από 7 στήλες αναγραφής ονομάτων εκτελεσθέντων και τη βάση υποδοχής.
Αν και ακόμη δεν έχει επιλεγεί το όνομα του μνημείου που θα παραπέμπει στη μνήμη, το αίμα και την αδικία, ο ίδιος ο καλλιτέχνης σε σημείωμά του αναφέρει πως «θα συμμεριζόμουν τη γνώμη ότι ένας τρόπος εκφώνησης του θέματος του μνημείου θα ήταν, "τελική πράξη της τελικής λύσης στο Επταπύργιο". Πράγματι, ο αριθμός των εκτελέσεων, η χρονική τους διάρκεια και η σπουδή των αποφάσεων επιβεβαιώνουν ότι επρόκειτο, κατά κυρίως λόγο, για συστηματική διεκπεραίωση μιας τυπικής απόφασης σκοπιμότητας, τη φυσική εξόντωση όσο γινόταν περισσότερων ανθρώπων που αρνούνταν τη ρητή ενσωμάτωσή τους στο σύστημα. Από αυτήν τη σκοπιά δεν μπόρεσα να βρω άλλη μορφική σύνθεση που να παραπέμπει στη λογική και τις συνέπειες αυτής της τελικής λύσης (της εξόντωσης) παρά την παράσταση μιας τελικής πράξης (εκτέλεσης). Αυτό δεν είναι νέο. Συναντάται σε πολλά εμβληματικά έργα του παρελθόντος, όπως οι εκτελέσεις της 3ης Μαΐου (Γκόγια), η Σφαγή της Χίου (Ντελακρουά), Αστοί του Καλαί (Ροντέν), Γκουέρνικα (Πικάσο) κ.α. Η διαχρονική και αδιάπτωτη ηθική και πολιτική τους επίδραση, πιστεύω, εξηγείται όχι τόσο από την ίδια τη σκληρότητα των τελικών πράξεων (λ.χ. φόνοι, εξανδραποδισμοί), αλλά την αγριότητα των αποφάσεων στις οποίες παραπέμπουν».
Στόχος του, όπως λέει, είναι «η ανάδειξη, με τρόπο κατά το δυνατόν άμεσο και προφανή (δηλαδή χωρίς την ανάγκη εξηγήσεων) μιας ομάδας πολιτικών κρατουμένων στο Επταπύργιο, που είναι μπροστά στο απόσπασμα, ανάμεσα στις στήλες με τα ονόματα αυτών που προηγήθηκαν, όσων θα ακολουθήσουν και τα δικά τους».
Η βάση του μνημείου θα είναι εγγεγραμμένη σε παραλληλόγραμμο διαστάσεων 10,00Χ1,70 μέτρων, με πιθανή μικρή μεταβολή λόγω απρόβλεπτων προσαρμογών. Θα είναι κατασκευασμένη με τον λεγόμενο πλινθοπερίκλειστο τρόπο (συνδυασμό λίθων και οπτόπλινθων) ή κάτι συγγενικό, έτσι ώστε αφενός να είναι συμβατό το όλο έργο με τον τρόπο δόμησης του Επταπύργιου, αφετέρου δε να μην χρειαστεί θεμελίωση, καθώς κάτι τέτοιο είναι δύσκολο σε αρχαιολογικό χώρο.
Οι στήλες στις οποίες θα αναγράφονται τα ονόματα των εκτελεσθέντων θα είναι το λιγότερο 4 και κατά το μέγιστο 7, κατά προτίμηση από κόκκινο γρανίτη για λόγους αντοχής και για να ταιριάζουν οπτικά με το φρούριο. Ο Άγγελος Βλάσσης προτείνει η χάραξη των ονομάτων να γίνει στο τύπον αναγραφής των αρχαίων επιγραφών, που γεμίζουν απολύτως ορισμένα πλαίσια σαν συνεχές κείμενο, με τη παρεμβολή ενός ευκρινούς σημείου μεταξύ των ονομάτων ( π. χ. αστεριού, κύκλου κ.ά.).
Το γλυπτό θα είναι μπρούτζινο, χυτευμένο με την τεχνική του χαμένου κεριού (cire perdue), με διαστάσεις 191Χ260Χ85 εκατοστά. Θα εμφανίζει ένα σύμπλεγμα από ολόγλυφες και ανάγλυφες θωριές ανθρώπων μπροστά στο απόσπασμα, θα παραπέμπει έτσι στον τόπο μαρτυρίου, στο Γεντί Κουλέ.
Το ότι πρόκειται για κρατούμενους συνάγεται από τα "δεσμά" τους, που συμβολίζονται με αφύσικα χοντρά σχοινιά, παρότι ούτε γενικά συνηθίζονταν ούτε ειδικά εφαρμόζονταν, ενώ το Επταπύργιο υποδηλώνεται τμηματικά ως φόντο της παράστασης.
Όπως εξηγεί ο γλύπτης, η πολιτική υπόσταση της ενοχής τους υποστηρίζεται από την ίδια την ομαδοποίησή τους, τη γυναίκα με το σημασιοδοτημένο πλέον γαρύφαλλο σε πρώτο πλάνο, την ψυχραιμία και νηφαλιότητα ως χαρακτηριστικό όλων και την ανάταση της γροθιάς πίσω αριστερά, συμβολισμός που πάντα πρυτάνευε στον κόσμο των πολιτικά προγραμμένων.
«Το εκτελεστικό απόσπασμα, παρά τις επίμονες δοκιμές, τελικά διέφυγε της σαφούς επισήμανσης. Ωστόσο, μολονότι αθέατο, η παρουσία του συνάγεται ελπίζω, ως λόγος της άλλης παρουσίας, των δέσμιων, της κατάστασης και των διαθέσεων τους. Οι στήλες αναγραφής των ονομάτων διεκδικούν ρόλο πιο ενεργό από απλές επιφάνειες ανάγνωσης: εάν το γλυπτό επιχειρεί να παραπέμψει στην παρουσία του αποσπάσματος αυτές ασφαλώς το πετυχαίνουν.
Με τα πρόσωπα που υποδηλώνονται με τα κενά στο ανώτερο μέρος του γλυπτού καθώς και την ασάφεια των χαρακτηριστικών, επιχειρείται η απομάκρυνση της σύνθεσης από τον παρατηρητή, η απώθηση του φρουρίου σε εύλογο βάθος και τελικά ο αποκλεισμός κάθε μονοσήμαντης αναφοράς προσώπων (ταυτοποίηση)», αναφέρει ο Άγγελος Βλάσσης
Το γλυπτό θα είναι έτοιμο για μεταφορά και τοποθέτηση σε 7 μήνες από την υπογραφή του σχετικού συμφωνητικού, ενώ όπως είπε η κ. Παπαϊωάννου, που έχει μια ιδιαίτερη ευαισθησία για τον χώρο, καθώς ο παππούς της ήταν μεταξύ των εκτελεσθέντων στο Επταπύργιο, «πολλοί σύντροφοι θα βοηθήσουν με κόκκινα μεροκάματα, ώστε να στηθεί η όλη σύνθεση και να υπενθυμίζει μια μαύρη σελίδα της ελληνικής ιστορίας».
16 Ιουλίου 1946: Στο Επταπύργιο οι δύο πρώτες εκτελέσεις του Εμφυλίου
Στις 16 Ιουλίου 1946, στον «συνήθη τόπον εκτελέσεων» πίσω από το Γεντί Κουλέ της Θεσσαλονίκης, ανοίγει η αυλαία αίματος του Εμφυλίου Πολέμου, καθώς γίνονται οι πρώτες δύο εκτελέσεις της καταραμένης πολυαίμακτης εκείνης περιόδου: Τουφεκίζονται οι καταδικασμένοι με συνοπτικές διαδικασίες, οι 35χρονοι αγρότες από το Περιστέρι Κιλκίς, Θεοχάρης Σαπρανίδης και Γιώργος Καλέμος.
Όπως αναφέρει ο δημοσιογράφος, Σπύρος Κουζινόπουλος, προκειμένου να στηθούν στο εκτελεστικό απόσπασμα, με βάση το περιβόητο Γ’ Ψήφισμα «περί εκτάκτων μέτρων ασφαλείας», έφτανε η κατάθεση στο Έκτακτο Στρατοδικείο Θεσσαλονίκης, ένα ακριβώς μήνα νωρίτερα, στις 12-6-1946, του αγροφύλακα Χρ. Χαραλαμπίδη, ότι τέσσερα όπλα με λίγες σφαίρες που είχαν βρεθεί πεταμένα σε χωράφι της περιοχής «ανήκον εις τους κατηγορουμένους, τούτο δε συμπεραίνω, αφ’ ενός διότι οι δύο πρώτοι ήσαν πρώην ελασίται, αφ’ ετέρου δε διότι υπήρχον πολλαί ενδείξεις ότι ούτοι ετέλουν εις επαφήν μετά της συμμορίας του καπετάν Βοργιά, η οποία δρα εις την περιφέρειαν Κιλκίς».
Σύμφωνα με τον κ. Κουζινόπουλο, «όσο θέριευε ο Εμφύλιος δικάστηκαν χιλιάδες μέλη και φίλοι του ΚΚΕ, μαχητές του ΔΣΕ, μέλη του ΕΑΜ, συνδικαλιστές του εργατικού κινήματος, αλλά και απλοί άνθρωποι, γιατί δεν καταδίκασαν τον αγώνα ή εκφράστηκαν με συμπάθεια. Καταδικάστηκαν σε θάνατο μέχρι και ανήλικοι μαθητές. Πάνω από 400 αγωνιστές εκτελέστηκαν πίσω από το Επταπύργιο, χιλιάδες καταδικάστηκαν σε πολύχρονες ή ολιγόχρονες φυλακίσεις και εκτοπίσεις».